Ποινή και Κάθαρση

Έχω ξαναγράψει στην Κοινή Γνώμη για τη Δικαιοσύνη (Δικαιοσύνη, dimitissideris.wordpress.com). Έχει πολλαπλούς σκοπούς. Να τιμωρηθεί ο φταίχτης για να μην το ξανακάνει· να τιμωρηθεί, για να φοβηθεί και να μην κάνει παρόμοιο έγκλημα οποιοσδήποτε άλλος· να αποκατασταθεί ή αποζημιωθεί η βλάβη που έγινε με το έγκλημα· να ικανοποιηθεί το αίσθημα της δικαιοσύνης του κοινού. Τουλάχιστον αυτούς τους σκοπούς βλέπω. Τα λάθη είναι ανθρώπινα. Οποιαδήποτε κρίση έχει δύο κύριες ιδιότητες: μία είναι ο βαθμός αυστηρότητας ή επιείκειάς της· η άλλη είναι η ορθότητά της, πόσοι από τους ενόχους καταδικάστηκαν (ή αθωώθηκαν) και πόσοι από τους αθώους αθωώθηκαν (ή καταδικάστηκαν). Θα ξανασυζητήσω κάποια από αυτά τα θέματα.

Η αυστηρότητα της ποινής παίζει σημαντικό ρόλο. Σχηματίζει ένα εξαρτημένο αντανακλαστικό. Τη στιγμή που στη νόηση κάποιου σχηματίζεται η παρόρμηση ενός εγκλήματος (ληστεία, φόνος κλπ), ανακαλείται συνειρμικά και η παράσταση της ποινής δρώντας αποτρεπτικά. Είναι λογικό ότι όσο αυστηρότερη η αναμενόμενη ποινή τόσο ισχυρότερη είναι η αποτρεπτική της ισχύς. Στην πράξη όμως ισχύει αυτό; Ποτέ δεν έχει αποδειχθεί απεριόριστη η ισχύς του. Αρκετές πολιτείες στις ΗΠΑ διατηρούν τη θανατική ποινή, που έχει καταργηθεί στην Ευρώπη. Τα ποινικά αδικήματα όμως, κυρίως φόνοι, είναι πενταπλάσια συχνά στις ΗΠΑ από όσο στην Ευρώπη. Εφαρμόζεται άραγε η θανατική ποινή κάπου επειδή είναι υψηλή η εγκληματικότητα ή, αντιθέτως, είναι υψηλή η εγκληματικότητα επειδή υπάρχει η θανατική ποινή; Ή είναι ανεξάρτητα το ένα από το άλλο, έχοντας όμως κοινή αιτία; Αξιόπιστη επιστημονική απάντηση δεν έχει δοθεί ποτέ στο ερώτημα. Αν το κράτος μου, που είναι πάνω από μένα, δεν σέβεται σαν ύψιστο αγαθό τη ζωή κάθε ανθρώπου, ούτε κι εγώ τη σέβομαι. Πιο πιθανό μου φαίνεται ότι η σχέση αυστηρότητας ποινής και αποτρεπτικότητάς της έχει μια άριστη, «μέση» τιμή, κυρίως λόγω του αναπόφευκτου ανθρώπινου σφάλματος. Ποτέ κανένας στον κόσμο δεν τιμωρήθηκε από την ανθρώπινη δικαιοσύνη επειδή διέπραξε μια παρανομία· τιμωρείται όποιος συνελήφθηκε να διαπράττει την παρανομία και αποδείχθηκε. Μπορώ να παρανομήσω και να ξεφύγω· αν κύριος αποτρεπτικός παράγοντας είναι η ποινή, γιατί να μην το κάνω αποφεύγοντάς την; Εξάλλου, η υπερβολική αυστηρότητα της ποινής για πολύ συνηθισμένες πράξεις, την καθιστά ανεφάρμοστη ή και αυξάνει τη διαφθορά και την εγκληματικότητα, όπως έγινε με την ποτοαπαγόρευση στην Αμερική. Αν επιβληθεί άμεση αφαίρεση της άδειας οδήγησης για πάτημα της διπλής γραμμής, θα βοηθήσω το χαμηλόμισθο τροχαίο με κάποιο εύλογο φιλοδώρημα, για να μη με γράψει.

Η σωφρονιστική αξία της ποινής για τους άλλους μου φαίνεται εξωφρενική. Πώς μπορώ να τιμωρώ αυστηρά κάποιον για κάποιο έγκλημα που δεν έχει γίνει, αλλά φαντάζομαι πως μπορεί να διαπραχθεί στο μέλλον από άλλον;

Η αποκατάσταση της βλάβης, αν είναι δυνατή, με ενδιαφέρει πολύ. Τι να το κάνω που μπήκε ο ληστής στη φυλακή; Αυτό που με αφορά πρώτιστα είναι να επιστρέψει ό,τι έκλεψε. Έχομε πολιτικούς που βρίσκονται στη φυλακή ή, μολονότι ισοβίτες, κυκλοφορούν ελεύθερα για λόγους υγείας, ώστε να πηγαίνουν στα βουνά για κυνήγι. Λίγο με νοιάζει, να σας πω την αλήθεια. Τα χρήματα που καταχράσθηκαν όμως τα επέστρεψαν; Ειλικρινώς, δεν το ξέρω. Αυτό όμως είναι που με ενδιαφέρει.

Κι έρχεται η ικανοποίηση του κοινού. Έγινε ένα έγκλημα, πρέπει να εφαρμοσθεί αντίστοιχη ποινή για να ικανοποιηθεί το κοινό. «Σύντριμμα (κατάγμα) αντί συντρίμματος, οφθαλμόν αντί οφθαλμού, οδόντα αντί οδόντος», γράφει το Λευιτικό στη Βίβλο. Τη μαθηματική ισότητα αδικήματος και ποινής είναι δύσκολο να την αποσείσει κάποιος, κυρίως λόγω της απλότητάς της. Στην πράξη όμως, είναι αδύνατο να εφαρμοσθεί. Πώς θα τιμωρηθεί με εκτέλεση ένας που είναι ο περισσότερο πιθανός, αλλά ποτέ βέβαιος, φονιάς κάποιου άλλου; Λίγη εκτέλεση δεν υπάρχει; Το λυντσάρισμα (νόμος του Lynch, Virginia) έχει άμεσα αποτελέσματα. Η δημιουργία εξαρτημένων αντανακλαστικών γίνεται τόσο πιο εύκολα όσο βραχύτερο είναι το διάστημα μεταξύ των δύο ερεθισμάτων που πρόκειται να συνδεθούν (έγκλημα και τιμωρία). Προσφέρει άμεση ικανοποίηση του αισθήματος δικαίου του κοινού, μπροστά σε ένα ειδεχθές έγκλημα. Ωστόσο, η αμεσότητα δεν επιτρέπει νόμιμη δίκη με τεκμηρίωση της ενοχής του συγκεκριμένου. Κι αυτή η κρίσιμη παράλειψη δεν αφήνει περιθώρια για κάθαρση, για τελική ισορροπία των αισθημάτων του κοινού. Οι «έξι» καταδικάστηκαν και εκτελέστηκαν στο Γουδί. Κατά την ιστορική τεκμηρίωση, ανήκαν στους κύριους αιτίους της μεγαλύτερης καταστροφής που έχει γίνει ποτέ στον Ελληνισμό. Καταδικάστηκαν όμως για «εσχάτη προδοσία» που ποτέ δεν είχαν διαπράξει. Ο Ψαρρός εκτελέσθηκε χωρίς καν ένα υποτυπώδες λαϊκό δικαστήριο (δολοφονήθηκε επομένως), ενώ ήταν ύποπτος για συνεργασία με τον κατακτητή εναντίον Ελλήνων αντιστασιακών. Κεντρικοί δρόμοι και πλατείες πήραν το όνομά τους, ανδριάντες στήθηκαν προς τιμήν τους. Κάθαρση επήλθε; Είναι ικανοποιημένη η κοινή γνώμη;

Κάθε έγκλημα δεν είναι μόνο παράβαση ανθρώπινων νόμων, αλλά και ύβρις έναντι υπερανθρώπινων δυνάμεων (δεν ξέρω πώς αλλιώς να τις περιγράψω). Αντίθετα από το έγκλημα καθαυτό που διαπράττεται μια στιγμή και μπορεί να τιμωρείται για χρόνια, η ύβρις μεταβιβάζεται σε διαδοχικές γενιές, σαν βεντέτα. Η μόνη ανθρώπινη λύση (κάθαρση) για εγκλήματα που αγγίζουν την ύβρη δεν επιτυγχάνεται με την ποινή που επιβάλλεται. Μπορεί όμως να επιτύχει με δίκαιη δίκη. Είτε σε τιμωρία είτε σε αθώωση καταλήγει. Η δίκαιη δίκη έχει ευρύτητα και διαχρονικότητα στην κοινωνία. Η ευρύτητά της εξασφαλίζεται καλύτερα, όταν το δικαστήριο αποτελείται από κληρωμένους δικαστές. Η στατιστική εξασφαλίζει ότι, με κάθε πιθανότητα, η κρίση τους αντιστοιχεί στην κρίση του συνόλου. Αυτοί θα αποφασίσουν αν, στη βάση μαρτυριών και τεκμηρίων, υπάρχει ενοχή. Αδιάφορο αν ο Πρόεδρος του Δικαστηρίου που μεριμνά για την εύνομη διαδικασία, ο Εισαγγελέας και ο Συνήγορος είναι σπουδασμένοι νομικοί. Είναι αναγκαίο να είναι νομικοί. Αλλά δεν μετέχουν στην απόφαση ενοχής ή αθωότητας. Η διαχρονικότητα είναι δυσκολότερο να εξασφαλισθεί. Ένα είναι ότι οι νόμοι πάνω στους οποίους στηρίζεται το κατηγορητήριο προϋπήρχαν. Το εγγυώνται οι νομικοί, εισαγγελέας, συνήγορος, πρόεδρος. Το άλλο είναι ότι καμιά ανθρώπινη κρίση δεν μπορεί να θεωρηθεί αλάνθαστη. Αυτό αντιμετωπίζεται με δευτεροβάθμια και τριτοβάθμια κρίση. Βέβαια, η απόφαση ενός δείγματος δικαστών τυχαία κληρωμένων από το σύνολο της κοινωνίας δεν μπορεί να αμφισβητηθεί σε μια δημοκρατία. Ωστόσο, μπορεί να αμφισβητηθούν πρώτον η νομιμότητα της διαδικασίας και δεύτερον η αποκάλυψη στοιχείων που δεν υπήρχαν όταν γινόταν η δίκη. Κι επειδή ακόμη και μια τριτοβάθμια κρίση δεν είναι τελείως απαλλαγμένη από ανθρώπινα λάθη, η κατάργηση της θανατικής ποινής είναι η μόνη εγγύηση αποφυγής ανεπανόρθωτου λάθους.