Τι φοβάμαι

Η επιφάνεια κάθε ύπαρξης ασκεί αναγκαστικά ένα είδος προστασίας. Χωρίς αυτήν η ύπαρξη θα αφανιζόταν αμέσως. Η προστασία έγινε πολύπλοκη, όταν εμφανίσθηκε η ζωή πάνω στη γη. Η κυτταρική μεμβράνη αντιδρά σε ποικίλα ερεθίσματα, επιτρέπει να εισαχθούν μέσα στο κύτταρο επιλεκτικά χρήσιμες ουσίες που του είναι απαραίτητες για να τραφεί και γίνεται στεγανή και προστατευτική σε επιβλαβή ερεθίσματα. Η προστασία ποτέ δεν είναι τέλεια, καθώς τα εξωτερικά ερεθίσματα είναι πολυειδή και απρόβλεπτα. Στους πολυκύτταρους οργανισμούς οι συνθήκες έγιναν ακόμη πιο πολύπλοκες. Η ανάπτυξη του νευρικού συστήματος σήμανε αντανακλαστικές κινήσεις και εκκρίσεις που στηρίζουν τη ζωή, τόσο του οργανισμού όσο και του είδους του. Και στα ανώτερα, τα θερμόαιμα, θηλαστικά, εμφανίσθηκαν τα εξαρτημένα αντανακλαστικά. Αυτά σχηματίζονται ενόσω ζει το ζώο, δεν τα κληρονομεί. Κληρονομεί μόνο την ικανότητα να τα σχηματίζει. Όταν ένα ερέθισμα προκαλεί αντανακλαστική ανταπόκριση και συμπίπτει επανειλημμένα με ένα άλλο, εντελώς άσχετο, που συμβαίνει ταυτόχρονα ή προηγείται λίγο, αυτό το άλλο συνεπάγεται την ανταπόκριση στο πρώτο. Μ΄ αυτό τον τρόπο «μαθαίνει» το ζώο να αποκρίνεται σε μεγάλη ποικιλία συχνών ερεθισμάτων. Ένα αιχμηρό αντικείμενο, μου προξενεί πόνο όταν με τρυπήσει κι εγώ τραβιέμαι. Το βλέπω όμως πριν με τρυπήσει. Με τις επαναλήψεις, «μαθαίνω» να κρατώ το χέρι μου μακριά με την απλή θέα του αιχμηρού αντικειμένου. Ο άνθρωπος έχει την ικανότητα να σχηματίζει και δευτεροβάθμια εξαρτημένα αντανακλαστικά. Μπορεί να σχηματίζει εξαρτημένα αντανακλαστικά, όταν ένα άσχετο ερέθισμα συμβαίνει επανειλημμένα ταυτόχρονα με (ή προηγείται λίγο από) το ερέθισμα που κινητοποιεί ένα προσχηματισμένο εξαρτημένο αντανακλαστικό. Έτσι, το άκουσμα μιας λέξης συνδέεται με ό,τι προκαλεί η έννοια που αντιστοιχεί στη λέξη: Μαθαίνει ο άνθρωπος να μιλάει.

Ο άνθρωπος, με την ικανότητά του να σχηματίζει δευτεροβάθμια εξαρτημένα αντανακλαστικά, απόκτησε μοναδική ικανότητα να ανταποκρίνεται με τον πιο αποδοτικό τρόπο στη μεγαλύτερη δυνατή ποικιλία ερεθισμάτων. Αποδοτικός είναι ο τρόπος με ειδικότητα και ευαισθησία. Αντιδρά σωστά ο άνθρωπος με το παραμικρό ερέθισμα, στο οποίο άλλα ζώα δεν θα αντιδρούσαν, όπως είναι μια λέξη, και έχει τέτοια ειδικότητα που δεν σπαταλά ενέργεια για να ανταποκριθεί σε αβλαβή ερεθίσματα. Η ικανότητα για δημιουργία δευτεροβάθμιων εξαρτημένων αντανακλαστικών είναι το βιολογικό μυστικό μας. Χάρη σ΄ αυτό, ο άνθρωπος μπόρεσε να εξελιχθεί σε «βασιλιά» των ζώων, μαζί φυσικά και με την κατασκευή των δύο χεριών του, χάρη στα οποία, αντιπαραθέτοντας τον αντίχειρα στα άλλα δάκτυλα, μπορούσε να κατασκευάζει εργαλεία.

Ο μηχανισμός των εξαρτημένων αντανακλαστικών έχει, ωστόσο, ένα σοβαρό μειονέκτημα. Τα ανώτερα ζώα έχουν μάθει, χάρη σ΄ αυτόν, να ανταποκρίνονται σωστά στα πιο συχνά ερεθίσματα, που συμβαίνουν επανειλημμένα. Σε όσα συμβαίνουν σπάνια, δεν έχει σχηματίσει εξαρτημένα αντανακλαστικά και δεν ανταποκρίνεται σωστά, όσο σοβαρά και αν είναι. Κι εμείς, σαν άνθρωποι, με νόηση που στηρίζεται στη δευτεροβάθμια σκέψη μας, στα δευτεροβάθμια εξαρτημένα αντανακλαστικά μας, καλούμαστε να λάβουμε υπόψη μας αυτό το ενδεχόμενο.

Σα γιατρός, αντιμετωπίζω το δίλημμα. Με την πλήρη διερεύνηση του αρρώστου μου έχω καταλήξει σε μικρό αριθμό ενδεχόμενων διαγνώσεων. Οφείλω να ενεργήσω στη βάση ατελών δεδομένων, με σημαντική πιθανότητα σφάλματος δηλαδή, αλλά και με την πίεση του χρόνου. Η καθυστέρηση στην αντιμετώπισή μου ενδέχεται να είναι το ίδιο επιβλαβής όσο και η λήψη λανθασμένης απόφασης, διότι η νόσος μπορεί να προχωρεί με ολοένα επιταχυνόμενους φαύλους κύκλους. Πώς αποφασίζω; Στη βάση της πιο πιθανής διάγνωσης ή στη βάση της πιο σοβαρής, έστω και αν είναι σπάνια, λιγότερο πιθανή, πάντως ενδεχόμενη; Και πώς θα ορίσω τη σοβαρότητα της διάγνωσης; Παρόμοιο είναι το δίλημμα των πολιτικών.

Η ζωή μας εξελίσσεται σα μια ταλάντωση. Τα πάντα αλλάζουν ποσοτικά, σχετικά αργά, με αρνητική ανάδραση, που διαρκώς τείνει να διατηρεί την ισορροπία. Αυτό όμως ως ένα όριο, έναν ουδό, ένα κατώφλι, που όταν ξεπεραστεί, γίνεται ποιοτική αλλαγή. Η αρνητική ανάδραση γίνεται θετική, ένας φαύλος κύκλος εγκαθίσταται που οδηγεί γοργά σε καταστροφή, αν δεν διακοπεί έγκαιρα. Σοβαρό είναι το ενδεχόμενο που πλησιάζει τον ουδό. Ένας ύποπτος πόνος που εμφανίσθηκε πρόσφατα, μπορεί να είναι μια κοινή φλεγμονή (το πιθανότερο) αλλά μπορεί να είναι και καρκίνος (λιγότερο πιθανό, αλλά σοβαρότατο ενδεχόμενο). Μόνο αν αντιμετωπίσω τον καρκίνο έγκαιρα και δραστικά, μπορώ να προσδοκώ πως δεν θα οδηγήσει στο θάνατο. Ο πραγματικά έμπειρος, σώφρων, γιατρός έχει επαρκή γνώση των ουδών και παίρνει έγκαιρα τις ορθές αποφάσεις. Αυτό δεν σημαίνει απεριόριστη ευαισθησία. Τέτοια έχουν οι αγχώδεις ασθενείς, που χωρίς επαρκή λόγο φοβούνται πως έχουν καρκίνο ή καρδιοπάθεια ή άλλη βροτολοιγό νόσο. Μ΄ αυτό τον τρόπο, χωρίς να πεθαίνουν, ζουν δυστυχισμένα, όχι από μιαν αρρώστια, αλλά από το φόβο της αρρώστιας.

Σ΄ ένα παρόμοιο μηχανισμό στηρίζονται κάποιες προκαταλήψεις. Τι μας πειράζει ο αριθμός 13; Είναι ένας αριθμός σαν όλους τους άλλους, με τις ίδιες πιθανότητες να παρουσιαστεί, όπως όλοι οι άλλοι. Για κανονίστε όμως πώς θα καθίσουν 13 προσκαλεσμένοι στο επίσημο γεύμα που κάνετε για μια γιορτή. Οι 12 υπάρχουν ποικίλοι τρόποι να τακτοποιηθούν γύρω από το τραπέζι, καθώς το 12 διαιρείται με όλους σχεδόν τους αριθμούς, με το 6, 4, 3, 2, 1. Μόλις προστεθεί όμως ένας παραπάνω, γίνεται μεγάλος πονοκέφαλος, πού να τοποθετηθεί και να μη δημιουργήσει παρεξηγήσεις. «Γρουσουζιά» λοιπόν είναι να βρεθεί κάποιος μπροστά στην ανάγκη του 13. Κι ο 13ος μαθητής ήταν που πρόδωσε το Διδάσκαλο.

Παρόμοια λογική υπάρχει στις πολιτικές αποφάσεις. Οι αντίξοες καταστάσεις συνήθως αντιρροπούνται αυτόματα. Η παραγωγή είναι μακροπρόθεσμα ίση με την κατανάλωση. Μεγαλύτερη παραγωγή σημαίνει φτήνια, η φτήνια τρώει τον παρά, η κατανάλωση αυξάνεται, και η ισορροπία αποκαθίσταται. Η οικονομία όμως και η πολιτική έχουν ουδούς, που ξεκινούν φαύλους κύκλους, οδηγούν σε πολιτική και/ή οικονομική κρίση. Η υπερβολική παραγωγή αφήνει προϊόντα απούλητα και εγκαθιστά φαύλο κύκλο. Ο σώφρων πολιτικός χαρακτηρίζεται από γνώση αυτών του ουδών και αποφεύγει την προσέγγισή τους. Προτιμά τη δυσάρεστη λιτότητα με ανάπτυξη από το φαύλο κύκλο της πτώχευσης που οδηγεί σε υποδούλωση. Και φυσικά δεν επιτρέπεται να επισείει πέρα από τα λογικά όρια την απειλή των κινδύνων, (που συνοδεύουν την επικράτηση του αντίπαλου πολιτικού), καθώς ο πανικός που δημιουργεί συνεπάγεται όχι μόνο δυστυχία μεγαλύτερη από τη φτώχεια, αλλά και φαύλους κύκλους που οδηγούν σε πραγματική κρίση. Φοβάμαι λοιπόν την προσέγγιση στους ουδούς, που είναι νοητοί. Πολλοί έχουν συμφέροντα να μας τονίζουν πως «ήγγικεν» η καταστροφή για να μας χειραγωγούν. Σώφρων ψυχραιμία είναι η απάντηση.