Μικρές κοινότητες

Γεννήθηκα και μεγάλωσα ως τα 17 μου χρόνια στην Ερμούπολη. Ως τα 29 έζησα στην Αθήνα πηγαινοερχόμενος τακτικά στο πατρικό σπίτι. Ακολούθησε απουσία 4 ετών στην Αγγλία κι έπειτα πάλι Αθήνα. Στα 56 μου μετακόμισα στα Ιωάννινα, για 12 χρόνια, για να εγκατασταθώ πια στη στερνή φάση της ζωής μου πάλι στην Αθήνα, με θέρετρο την πατρώα γη, Σύρο (και λιγότερο Νάξο). Οι αλλαγές κατοικίας με έκαναν να εκτιμήσω τις διαφορές των ποικίλων τόπων. Μια μικρή σχετικά κοινωνία στην αρχή, μια μεγαλούπολη μετά, πάλι μικρότερη πόλη τα Ιωάννινα

Μια πρώτη διαφορά παρατήρησα στα Ιωάννινα. Οι υπάλληλοι σε ποικίλες υπηρεσίες, Εφορία, Τράπεζες, ΟΤΕ κλπ διέφεραν από τους αντίστοιχους Αθηναίους. Φέρονταν λιγότερο «γραφειοκρατικά», πιο «ανθρώπινα». Έτσι, θυμήθηκα, ήταν και στην ιδιαίτερη πατρίδα μου. Η διαφορά επομένως δεν οφειλόταν τόσο σε διαφορετική στόφα μεταξύ Ελλήνων από διαφορετικές περιοχές. Η πιο προφανής αιτία φαίνεται να είναι το μέγεθος της κοινωνίας. Στη μεγαλούπολη είσαι ανώνυμος. Στη μικρή κοινότητα θα συναντήσεις τον άλλο στο δρόμο σου, είστε αναγκασμένοι να ανταλλάξετε μια καλημέρα – ή όχι (και αυτό θα γίνει αντιληπτό από ευρεία μάζα της τοπικής κοινωνίας). Ο υπάλληλος του ΟΤΕ δέχθηκε τηλεφωνικά να με περιμένει μετά το πέρας του ωραρίου του, ο εφοριακός για να εκδώσει τα κατάλληλα έγγραφα μού πρόσφερε κάθισμα και καφέ και ακόμη τηλεφώνησε αυτός στην εφορία των Αθηνών για να τακτοποιήσει την υπόθεσή μου κλπ. Κι αυτή τη φιλική συμπεριφορά των γραφειοκρατών τη διαπίστωσα πριν μάθουν πως είχα εκλεγεί καθηγητής στο Πανεπιστήμιο· και, παρατήρησα, ήταν ίδια σε κάθε άλλο πελάτη τους.

«Σπάνια στη ζωή σου έρχονται στιγμές που μπορείς, αν θέλεις, να φερθείς σαν ήρωας· καθημερινά όμως παρουσιάζονται πλήθος ευκαιριών για να μη φερθείς μικρόψυχα». Δεν ξέρω ποιος το είπε, αλλά μ΄ αρέσει. Οι νόμοι δεν μπορούν να προβλέπουν και επιβλέπουν τα πάντα. Κι ούτε να εξασφαλίσουν την καθημερινή τήρηση της συμπεριφοράς των πολιτών με ποινές ή, σπανιότερα, με ανταμοιβές. Είναι απαραίτητοι οι νόμοι σε μια κοινωνία. Πέρα όμως από αυτούς, υπάρχει η κοινωνική επίβλεψη. Με ήπιες αποδοκιμασίες και επιδοκιμασίες, που όμως προέρχονται από μεγάλο πλήθος ατόμων, επιτυγχάνουν την κοινωνικά επιθυμητή καθημερινή συμπεριφορά. Κι αυτό είναι δυνατό μόνο στα πλαίσια των μικρών κοινοτήτων, των μικρών πόλεων, των συνοικιών, των ενοριών.

Η Ελλάδα είναι μοναδική χώρα με μέγιστη ποικιλία εδάφους σε σχετικά πολύ περιορισμένο γεωγραφικό χώρο. Ψηλά βουνά δίπλα σε πεδιάδες, δίπλα σε νησιά με θάλασσα, πλήθος ποτάμια και λίμνες. Η γεωγραφική διαμόρφωση επιβάλλει αντίστοιχη επικρατούσα απασχόληση. Οι βουνήσιοι είναι αναγκαστικά κυρίως βοσκοί ή ληστές. Οι νησιώτες ναυτικοί, ψαράδες, έμποροι ή πειρατές. Οι πεδινοί είναι κυρίως αγρότες, τσιφλικάδες ή κολλήγοι. Οι διαφορετικές συμπεριφορές μεταξύ ανθρώπων που είναι πολύ κοντά ο ένας με τον άλλον και έχουν την ίδια γλώσσα, μέγιστη δυνατότητα επικοινωνίας δηλαδή, είναι ο τρόπος για δημιουργία και μίμησης, αλλά και άλλοτε αντιπαλότητας, άλλοτε συμπληρωματικής συνεργασίας, όπως είναι το εμπόριο. Ο κοινός λόγος εμπλουτίζεται έτσι, το εύρος των εννοιών επεκτείνεται. Στην ιδιαίτερη πατρίδα μου, είχα ταυτίσει τη λέξη και την έννοια «δέντρο» με το πεύκο, τη συκιά και μερικά άλλα. Όταν βρέθηκα στα ψηλά βουνά της Πίνδου ή και προηγουμένως στην Πάρνηθα, περιέλαβα στην έννοια του δέντρου και την οξιά και το έλατο κλπ. Κι αυτό ισχύει για κάθε άλλου είδους έννοια. Δεν είναι τυχαίο που οι Έλληνες απόκτησαν από την αρχαιότητα τόσο αξιοθαύμαστο εύρος αντιλήψεων. Μεταξύ γειτόνων υπάρχει βέβαια κάθε λόγος να αναπτύσσεται συνεργασία, αλλά και αντιπαλότητα. Δεν είναι περίεργο λοιπόν που οι πρόγονοί μας ζούσαν σε κράτη πόλεις, ώσπου τους ένωσε βίαια ο Φίλιππος.

Το μειονέκτημα των μικρών κοινοτήτων επισημάνθηκε ήδη: ανάπτυξη αντιπαλότητας. Στο τελειότερο πολιτικό σύστημα που εμφανίσθηκε ποτέ, της αρχαίας Αθήνας, κατάλαβαν πολύ πρώιμα τα πλεονεκτήματα και μειονεκτήματα. Στα μυθικά πλαίσια που οι άρχοντες κατάγονταν από θεούς και ήρωες, ο βασιλιάς Κέκροπας χώρισε αντίστοιχα γεωγραφικά την Αττική σε πολλούς δήμους, τη Διάδα, Αθηναΐδα, Ποσειδωνιάδα και Ηφαιστιάδα. Οι πολλοί δήμοι έδωσαν τον πληθυντικό στο όνομα του ενιαίου κράτους, των Αθηνών. Τα μειονεκτήματα φάνηκαν έγκαιρα. Αποσχιστικές τάσεις και αντιπαλότητα αναπτύχθηκε μεταξύ των ποικίλων δήμων. Και ο επόμενος μεγάλος βασιλιάς, ο Ίωνας, χωρίς να άρει τη διαίρεση στους δήμους του Κέκροπα, έκανε δεύτερη διαίρεση, διαπολεϊκή αυτή τη φορά, σε φυλές, πάλι στηριγμένη στην καταγωγή από ποικίλους τοπικούς ήρωες. Οι Γελέωνες (Γελέων γιος του Ίωνα) ήταν κτηματίες, γεωργοί. Οι Όπλητες (από τον Όπλητα) ήταν οι εκτροφείς μεγάλων ζώων με οπλές, άλογα και βόδια. Οι Αιγικορείς (από τον Αιγικορέα) έβοσκαν βέβαια γιδοπρόβατα. Και οι Αργαδείς (από τον Αργάδη) ήταν οι εργάτες, τεχνίτες κλπ). Στην εποχή του Κλεισθένη καταργήθηκε οριστικά η σημασία της καταγωγής των πολιτών. Η διαίρεση του Κέκροπα θυμίζει σήμερα την τοπική αυτοδιοίκηση, περιφέρειες και δήμους. Η διαίρεση του Ίωνα θυμίζει τη συνδικαλιστική διαίρεση των εργαζομένων. Ο Κρητικός, Θεσσαλονικιός, Γιαννιώτης κλπ μπορεί κάποιες φορές να αισθάνονται πως αδικούνται από τους κυρίαρχους Αθηναίους και να επιδιώκουν μετεγκατάσταση στην Αθήνα. Ωστόσο, ο εργάτης από καθεμιά περιοχή, νοιώθει ότι τα συμφέροντά του μπορεί να ταιριάζουν περισσότερο με τα συμφέροντα των εργατών άλλων περιοχών, παρά με τα συμφέροντα π.χ. των εργοδοτών του τόπου τους. Κι αυτό το αίσθημα δρα ενωτικά για το κράτος.

Όλα αυτά προϋποθέτουν βέβαια ότι η τοπική αυτοδιοίκηση και τα συνδικαλιστικά όργανα ενεργούν σωστά, εκφράζοντας τη βούληση των μελών τους. Η βούληση ενός πλήθους, όταν δεν εκφράζεται άμεσα (δημοψήφισμα) εκπροσωπείται καλύτερα με κλήρωση των αρχόντων μεταξύ του συνόλου των μελών. Η εκλογή αντιπροσώπων δεν εκφράζει ικανοποιητικά το σύνολο, καθώς ο εκλεγμένος ενεργεί έτσι που να μπορεί να επανεκλεγεί. Αυτή η πελατειακή σχέση (πουλώ εξυπηρέτηση για να αγοράσω ψήφους) είναι κύρια πληγή όλων των ολιγαρχικών συστημάτων, όπως είναι οι ποικίλες ρεπούμπλικες του Δυτικού πολιτισμού (π.χ. Bundesrepublik Deutschland, République française κλπ) και της δικής μας ψευδώς λεγόμενης «δημοκρατίας». Δημοκρατία, θυμίζω, είναι το πολίτευμα στο οποίο οι άρχοντες κληρώνονται, ενώ στην Ολιγαρχία εκλέγονται (Αριστοτέλης). Οι επικεφαλής, δήμαρχος, πρόεδρος συνδικαλιστικού οργάνου, μπορούν να εκλέγονται ως εκλεκτοί, έχοντας όμως κληρωτά συμβούλια που τους ελέγχουν.

Τα συμφέροντα όσων εξυπηρετούνται τοπικά από την τοπική αυτοδιοίκηση και επαγγελματικά από τα συνδικαλιστικά όργανα είναι η πρωταρχική αποστολή των μικρών κοινωνιών. Ακολουθούν η αλληλεγγύη και η πειθαρχία στην ιεραρχία των μελών τους. Το κράτος εξασφαλίζει ότι η δραστηριότητά τους δεν είναι επιζήμια σε ανταγωνιστικές μικρές κοινότητες.