Σφάλει το πλήθος;

Η συμπεριφορά των ζώων είναι προδιαγεγραμμένη. Ενεργοποιούνται είτε αντανακλαστικά είτε από εσωτερική ταλάντωση της βούλησής τους. Επομένως, δεν σφάλλουν. Μόνο ο άνθρωπος έχει το προνόμιο να κάνει λάθος. Δύο άνθρωποι που επικοινωνούν είναι λιγότερο πιθανό να σφάλλουν, καθώς τα λάθη τους δεν συμπίπτουν και ο καθένας που δεν βλέπει μόνος του το σωστό, το παρατηρεί στον άλλον και το αναγνωρίζει. Κατ΄ επέκταση, το πλήθος είναι σημαντικά πιο αλάνθαστο από τον καθένα. Δυστυχώς, δεν είναι πάντοτε έτσι.

Ψυχολογικά πειράματα. Παρουσιάστηκαν σε κάποιον μια σειρά από λίγες γραμμές διαφορετικού μεγέθους και μια ξεχωριστή γραμμή. Ρωτήθηκε με ποια από τις πολλές γραμμές ήταν αυτή ίση. Έδωσε τη σωστή απάντηση. Ρωτήθηκαν ύστερα μπροστά του και πέντε άλλοι εξεταζόμενοι και όλοι τους είπαν πως η ξεχωριστή γραμμή ήταν ίση με μιαν άλλη γραμμή, την ίδια και οι πέντε. Ύστερα από λίγες επαναλήψεις παρόμοιων ερωτήσεων, ο πρώτος εξεταζόμενος ταυτίστηκε με τους πέντε άλλους που έδιναν λάθος απάντηση. Αυτό που δεν ήξερε ήταν πως οι άλλοι πέντε ήταν ηθοποιοί δασκαλεμένοι να δίνουν λανθασμένη απάντηση, την ίδια και οι πέντε. Το πείραμα έδειξε πόσο επιρρεπείς είμαστε να υιοθετούμε τις γνώμες των άλλων όταν συμπίπτουν ακόμη και σε λανθασμένη άποψη. Αγελαία συμπεριφορά του όχλου. Εύκολα παρασύρεται ο καθένας σε ένα πλήθος όταν επικρατεί μια λανθασμένη θέση. Σε μια συναυλία ή θεατρική παράσταση χειροκροτούμε και επειδή μας άρεσε, αλλά και επειδή χειροκροτούν όλοι οι άλλοι. Η μίμηση είναι συνηθισμένη λανθασμένη στάση του πλήθους. Είναι κοινωνικά χρήσιμη, καθώς συντελεί στο συναισθηματικό συντονισμό ενός συνόλου. Ένα άλλο πείραμα, του Milgram, έδειξε ότι η πλειονότητα των ατόμων είναι έτοιμοι να δώσουν ακόμη και θανατηφόρο ηλεκτροσόκ σε κάποιον άγνωστο, αρκεί να το απαιτούν οι κανόνες και να έχει την ευθύνη ένας άλλος. Αυτοί είναι κύριοι τρόποι για να χειραγωγείται το πλήθος. Πάντα υπάρχουν άνθρωποι που εμμένουν στη γνώμη τους. Είτε είναι επιστημονικά τεκμηριωμένη με διασταύρωση της υπόθεσης με την παρατήρηση είτε είναι ατεκμηρίωτη, στηριγμένη σε βαθιά πίστη ή προκατάληψη. Ωστόσο, αυτοί είναι ελάχιστοι. Οι επιστήμονες είναι άγνωστο αν έξω από τον τομέα τους είναι πιο ανθεκτικοί από τους αμόρφωτους στην επίδραση των απόψεων του πλήθους. Οι «μορφωμένοι» της εποχής του Γαλιλαίου ήταν παρασυρμένοι από τις λανθασμένες απόψεις των Μεγάλων του παρελθόντος. Το περισσότερο εκπαιδευμένο κοινό της Οικουμένης πριν από οκτώ δεκαετίες έδωσε την εξουσία στο Χίτλερ.

Ζούμε καλά όταν πειθαρχούμε σε νόμους που δεν παραβιάζουν τους φυσικούς, βιολογικούς νόμους. Αυτοί περιορίζουν βέβαια την ελευθερία μας, που στη φαντασία μας, στη νοητή υπόσταση του Εγώ μας, είναι απεριόριστη. Και εμείς προσπαθούμε, στηριζόμενοι σε άλλους φυσικούς νόμους, να αντισταθμίσουμε τους ανεπιθύμητους περιοριστικούς. Καλλιεργώντας τη γη ή βόσκοντας γιδοπρόβατα κατανικάμε τις απαιτήσεις της πείνας όταν υπάρχει ένδεια στο περιβάλλον μας.

Εμπειρικά ορίζομε σωστή την άποψη που εμμένει στο χρόνο. Η εμπειρία έχει διδάξει ότι κατά κανόνα η άποψη των πολλών συμπίπτει με την εμμονή στο χρόνο. Και συνήθως πορευόμαστε όπου πάνε οι άλλοι. Η εμπειρία όμως έχει δείξει επίσης πόσο συχνές είναι οι εξαιρέσεις στον κανόνα. Πολύ περισσότερο όταν κάποιος χειραγωγεί τους πολλούς, όπως γίνεται συχνά με την πολιτική και τη διαπλοκή της με τα ΜΜΕ. Η διαφορά των απόψεών καθενός μας από των άλλων έχει ιδιαίτερη βαρύτητα όταν στηρίζεται σε γνωστικά θέματα, όπου η επιστημονική εμπειρία διασταυρώνεται με τη νοητή υπόθεση. Έχει επίσης ιδιαίτερη βαρύτητα όταν στηρίζεται στην προσωπική μας βιολογική ανάγκη, στα κίνητρα του αισθητού, σωματικού, Εγώ μας. Όταν στερούμαστε τον αέρα ή μας λείπει η τροφή, το νερό, ο έρωτας, όσες απαγορεύσεις και να υπάρχουν, θα κάνουμε ό,τι μας επιτάσσουν οι βιολογικές ανάγκες μας, αδιαφορώντας για τις συνέπειες. Όταν μας στερούν οι «θεσμοί» τις «δόσεις» χάρη στις οποίες επιβιώνομε, θα κάνουμε κάθε παραβίαση που μας ζητούν στο Σύνταγμά μας. Οι διαφωνούντες έχουν ιδιαίτερη αξία. Μπορεί να μην μπορώ να φανταστώ τη σωστή λύση, αλλά, αν τη δω μεταξύ άλλων επιλογών, την αναγνωρίζω πιο εύκολα. Στο πλήθος αυξάνονται στατιστικά οι πιθανότητες ανάμεσά του να υπάρχουν κάποιοι διαφωνούντες και από τη σύνθεση των διαφορετικών απόψεων μπορεί να προκύψει η πιο ορθή. Θυμίζω πως στα καθημερινά προβλήματα συνήθως υπάρχουν ποικίλες λύσεις.

Στις περισσότερες δραστηριότητές μας, τα πράγματα δεν είναι πολύ επείγοντα. Και τότε σωστές είναι οι αποφάσεις που εξασφαλίζουν το μέλλον, που σημαίνει τις ανάγκες της κοινωνίας μας, που τις προσλαμβάνομε ως ανάγκες του κοινωνικού Εγώ μας. Αυτός είναι ακριβώς ο τομέας στον οποίον παίζει ιδιαίτερο ρόλο η στάση του πλήθους. Η ανάγκη να δομηθεί μια «αποθήκη» των αναγκαίων αγαθών μπορεί να απαιτεί θυσίες στην ικανοποίηση των παρουσών αναγκών του αισθητού Εγώ. Εντάξει, θα πεινάσουμε λίγο, θα νηστέψουμε τη Σαρακοστή, χωρίς να διακυβευθεί η ύπαρξή μας, για να δώσουμε χρόνο να εμπλουτισθούν οι αποθήκες μας, να πολλαπλασιασθεί το κεφάλαιό μας, τα κεφάλια του κοπαδιού μας, και τότε, θα φθάσουμε στη θυσία, στην Πασχαλιά. Αυτή η ταλάντωση της οικονομίας, από τη νηστεία στην Πασχαλιά, και πάλι νηστεία, από τη λιτότητα με ανάπτυξη στην κατανάλωση με ύφεση και πάλι λιτότητα, έχει αποδειχθεί εδώ και χιλιάδες χρόνια η πιο ορθή. Αν το πλήθος, ή κάποιοι θεσμοί, μας προτρέπουν να καταργήσουμε τη φάση της λιτότητας ή της θυσίας, εμείς οφείλομε να επιφυλαχθούμε, να μην τους μιμηθούμε ή υπακούσουμε.

Υπάρχουν λοιπόν οι λίγοι που έχουν γνώμη ίδια με του πλήθους, κάποιοι άλλοι γνώμη διαφορετική και οι περισσότεροι απλώς παρασύρονται από το πλήθος, συμβάλλοντας στη γενίκευση της επικρατούσας άποψης. Υπάρχουν όμως και οι ελάχιστοι που χειραγωγούν το πλήθος. Αυτοί έχουν ένα προσωπικό σκοπό, καλό ή κακό, και προσπαθούν να τον επιβάλλουν στο σύνολο, διότι μόνον έτσι θα υλοποιηθεί. Με ανταμοιβές και ποινές, δημιουργούν την κρίσιμη μάζα, που διαλαλεί το δικό τους σκοπό, για να παρασύρουν σχεδόν το σύνολο της κοινωνίας. Αυτοί είναι οι μεγάλοι ηγέτες. Καλοί ή κακοί.

Τελικά, οποιοσδήποτε, και το πλήθος, μπορεί να σφάλλει. Μέσα στο πλήθος όμως υπάρχουν περισσότερες πιθανότητες να αλληλοσυμπληρώνονται διαφορετικές απόψεις διαμορφώνοντας ορθότερη κοινή γνώμη. Καθώς η χειραγώγηση του πλήθους είναι συχνή, καθένας οφείλει να επιφυλάσσεται στηριζόμενος στην προσωπική του εμπειρία μάλλον παρά στη γνώμη των άλλων, την οποίαν, ωστόσο, ιδίως των ειδικών για κάθε πρόβλημα, οφείλει να σέβεται. Η αυτόματη τιμωρία του από τη λανθασμένη απόφασή του είναι ο κυριότερος τρόπος για να διαπαιδαγωγηθεί και ωριμάσει.