Του Δημ. Α. Σιδερή, ομ. Καθηγητή καρδιολογίας

Αλληλεγγύη

  • Τρίτη, 6 Ιουνίου, 2017 - 06:22

Liberté, égalité, fraternité, ελευθερία, ισότητα, αδελφοσύνη. Γαλλική επανάσταση. Τι εννοούν οι τρεις αυτές έννοιες; Πώς εφαρμόσθηκαν; Γενικά, η ανθρωπότητα ασχολήθηκε περισσότερο με την ελευθερία και την ισότητα, ενώ παραμέλησε την αδελφοσύνη, καθώς είναι πιο δύσκολο να ορισθεί. Για ελευθερία και ισότητα έχομε μιλήσει επανειλημμένα. Από τον Αριστοτέλη ως τον Kant και όλους τους φιλοσόφους του Διαφωτισμού δεν νοείται ελευθερία χωρίς ισότητα ούτε ισότητα χωρίς ελευθερία. Τα νεότερα χρόνια όμως οι αντιλήψεις άλλαξαν και οι δύο έννοιες έγιναν αντιθετικές. Ο 20ός αιώνας ανέτρεψε τις πολιτιστικές αξίες του Διαφωτισμού (Πολιτική, Einstein, Breton, Picasso κλπ). «Η αντιπαλότητα μεταξύ του Προέδρου Wilson και του Lenin», έλεγε ο Moynihan, «ήταν ο αγώνας μεταξύ του κόμματος της ελευθερίας και της ισότητας». Έχομε συζητήσει ότι η ελευθερία ανήκει πρώτιστα στο πεδίο του νοητού Εγώ, ενώ η ισότητα του κοινωνικού. Ανήκοντας σε δύο διαφορετικά επίπεδα, επομένως, δεν μπορούν να είναι αντίθετες έννοιες, αν και, βέβαια, αλληλεπηρεάζονται.

Οι αντιλήψεις όμως εξελίχθηκαν. Η ελευθερία, από ελευθερία της βούλησης ερμηνεύθηκε ως ελευθερία της αγοράς, της οικονομίας, προάγοντας την ανισότητα και οδηγώντας σε περιορισμό, όχι επέκταση, της προσωπικής ελευθερίας: Κάποιοι οικονομικά ισχυρότεροι από άλλους έχουν περισσότερες επιλογές από τους οικονομικά ασθενέστερους. Η ισότητα έγινε συνώνυμη με την κοινωνική δικαιοσύνη. Η ανάγκη να κυβερνάται μια κοινωνία απαιτεί διαφορετικούς ρόλους. Οι πολίτες οφείλουν να είναι ίσοι ως προς την πρόσβασή τους στις κοινωνικές αποθήκες και την υποχρέωσή τους να υπηρετούν τους ρόλους που αναλαμβάνουν. Η διαφορετικότητα των ρόλων όμως ερμηνεύθηκε ως ανισότητα των ατόμων και έξω από τις υποχρεώσεις των ρόλων τους. Ο Υπουργός μπορεί να έχει ασυλία όσο ενεργεί στα πλαίσια του ρόλου του, όχι όμως και έξω από αυτά. Έτσι, μπορεί να είναι «όλοι ίσοι, αλλά κάποιοι πιο ίσοι από τους άλλους» (Orwell). Ως προς την αδελφοσύνη παρέμεινε μια νεφελώδης ιδέα. Αρχικά είχε σημασία υπερβατική, θρησκευτική. Ο Θεός είναι πατέρας όλων και εμείς αδέλφια. Πώς μεταφράζεται συγκεκριμένα αυτό, είναι ασαφές. Η αδελφοσύνη πήρε τη μορφή της αλληλεγγύης (A.Nida-Rümelin) συγχεόμενη μάλιστα με την ισότητα. Η αλληλεγγύη (solidaritas) όμως επιδέχεται πολλαπλές ερμηνείες. Ο ακριβής πολιτικός ορισμός της είναι απαραίτητος σήμερα περισσότερο από κάθε άλλη εποχή, ιδίως με τις μαζικές μεταναστεύεις λαών που ζούμε. Το κλίμα αλλάζει. Άμεσα ή έμμεσα συνεπάγεται μετακίνηση λαών είτε διότι η περιοχή τους γίνεται ακατοίκητη για κλιματολογικούς λόγους είτε διότι επιφέρει τεράστια τοπική αναστάτωση, εξοντωτικούς πολέμους ως τη γενοκτονία, οπότε αυξάνεται η προσφυγιά.

Στον κοινό νου η αλληλεγγύη θεωρείται περίπου όπως περιγράφεται στους Τρεις Σωματοφύλακες: «Ένας για όλους και όλοι για έναν». Κλασικά (É.Durkheim), βασίζεται είτε στην κοινότητα ενδιαφερόντων (μίμηση) είτε στην αλληλεξάρτηση (συμπληρωματικότητα). Αυτή η κοινή αντίληψη περί αλληλεγγύης όμως άλλαξε. Περιλήφθηκε στις θεμελιώδεις αρχές της Ευρωπαϊκής Ένωσης, αλλά ερμηνεύθηκε όπως συνέφερε τους ισχυρούς. Do ut des. Δίνω για να δώσεις. Πάρε-δώσε δηλαδή, κατά τη Γερμανική καγκελαρία. Μα αν κάποιος μπορεί να δώσει, δεν τη χρειάζεται την αλληλεγγύη.

Ήλθε και ο νεοφιλελευθερισμός. Θεωρητικός του υποστηριχτής υπήρξε η Ayn Rand, σύμβουλος των περισσότερων ιθυνόντων των ΗΠΑ ώσπου πέθανε το 1982. Ο «αντικειμενισμός» της, όπως ήθελε να τον αποκαλεί, ξεκινά παρατηρώντας τη συμπεριφορά των ζώων (πώς την ήξερε δεν είμαι βέβαιος, αφού ούτε βιολόγος ήταν ούτε εξέθρεψε ποτέ ζώα). Κατ΄ αυτήν, η συμπεριφορά τους είναι αμιγώς εγωιστική. Ενεργούν με μοναδικό κριτήριο το προσωπικό τους συμφέρον. Σκοτώνουν αντανακλαστικά για να ικανοποιήσουν την πείνα τους. Επομένως αυτό είναι το σωστό και για τον άνθρωπο, στον οποίον ο αλτρουϊσμός είναι διαστροφή, που εκτράφηκε κυρίως από το Χριστιανισμό. Βέβαια, αγνοεί π.χ. πως η μητέρα στα ζώα αγωνίζεται με προσωπική αυτοθυσία για τα μωρά της, ότι ένα πουλάκι που βλέπει ένα γεράκι βγάζει αντανακλαστικά μια άγρια κραυγή. Ειδοποιούνται έτσι τα άλλα πουλάκια, αλλά φανερώνεται η θέση του στο αρπακτικό όρνιο. Και φυσικά στις κοινωνίες των εντόμων η συμπεριφορά είναι απόλυτα κοινωνική, συμπληρωματική, όχι εγωιστική. Η αλληλεγγύη δεν έχει θέση στο νεοφιλελευθερισμό. Όποιος αδυνατεί να μετέχει στην κοινωνία, λόγω αναπηρίας, γηρατειών κλπ, δεν έχει θέση στην κοινωνία. Το ήξεραν οι Σπαρτιάτες με τον Καιάδα. Μόνο που το συνόδευαν και με άλλα χαρακτηριστικά, όπως να θυσιαστούν οι ικανοί σε όποιες Θερμοπύλες χρειαζόταν.

Πώς όμως μπορεί να εφαρμοσθεί στην πολύπλοκη σημερινή κοινωνία μας η αλληλεγγύη, που αντιμετωπίζει την προσφυγική κρίση και την κρίση της ολοένα αυξανόμενης ανισότητας; Όπως πάντοτε, τα ασθενή μέλη της κοινωνίας, για να μη χάσουν τα ψίχουλα που τους παρέχονται, υπακούν πειθήνια σε ό,τι τους επιβάλλεται. Τα πιο ατίθασα ξεσηκώνονται και καταστρέφουν ό,τι τους είναι πιο εύκολο από το σύστημα. Τα πιο εύκολα θύματα είναι συχνά όσοι τους προσφέρουν βοήθεια. Υπάρχουν όμως πάντοτε και εκλεκτά μέλη της κοινωνίας, τόσο μέσα στις τάξεις των ασθενεστέρων όσο και στις τάξεις των κρατούντων. Αυτοί ονειρεύονται και σκέπτονται. Αποδέχονται τις αρχές της αλληλεγγύης, την αναγκαιότητα της ισότητας, σε συνδυασμό με την ελευθερία των πολιτών. Προσπαθούν να εκφράζουν παντού και να διαδίδουν τα οράματά τους. Αποκρούουν την τυφλή βία. Ακόμη και η τιμωρία των ενόχων, όσο αποδεικνύεται η ενοχή τους, δεν σώζει την κατάσταση. Αλλαγή της κατάστασης χρειάζεται περισσότερο από την τιμωρία τους. Η αμυντική βία είναι κατανοητή εναντίον όσων εναντιώνονται βίαια στην αλλαγή κατάστασης, λιγότερο όταν εφαρμόζεται εναντίον εκείνων που απλώς επωφελούνται απ΄ αυτήν – εκτός από το ότι παροχετεύει την οργή του κόσμου. «Τα κρεμάσαμε τα καθάρματα. Τώρα ησυχάσαμε». Και δεν κάνομε τίποτε για να αλλάξουμε τη δομή της κοινωνίας. Απλώς παίρνομε τη θέση εκείνων των «καθαρμάτων» για να επωφελούμαστε εμείς! Αυτή είναι περίπου η λαϊκίστικη θέση των πολλών που ξεχνάνε το αληθινό νόημα της αλληλεγγύης.

Στον τόπο μας, για τη δεινή θέση που βρισκόμαστε, πιεζόμαστε να δεχθούμε τη δραστική μείωση των συντάξεων και τη φορολόγηση ακόμη και των πιο ασθενών κοινωνικών ομάδων. Κατάργηση δηλαδή της αλληλεγγύης. Ουσιαστικά θάνατος των ανικάνων, ηλικιωμένων, αναπήρων και ανίατα πασχόντων και υποδούλωση των ασθενέστερων ομάδων. Αλλιώς υποδούλωση ή θάνατος όλων.

Η αλληλεγγύη προς τους ικέτες προϋποθέτει πως έρχονται άοπλοι, χωρίς μαχαίρια κρυμμένα στα κουρέλια τους. Όμως ο πρόσφυγας είναι συχνά οργισμένος και όχι σπάνια επιθετικός. Προσφέρω αλληλεγγύη για να απαλλάξω τον αποδέκτη της από την κατάσταση ανάγκης κι έτσι την ενδεχόμενη επιθετικότητά του. Αύριο ενδέχεται να βρίσκομαι εγώ σε ένδεια. Και θα ωφεληθώ τότε από την αλληλεγγύη. Όχι αναγκαστικά του ευεργετημένου, αλλά του τυχόντος «πλησίον».

Διαβάστε ακόμα