Αξιολόγηση

Η αξιολόγηση είναι δυσάρεστη εμπειρία. Όταν με εξετάζει κάποιος, είτε δάσκαλός είτε γιατρός μου είτε ο εργοδότης μου είτε το ακροατήριό μου καθώς αρχίζω μια διάλεξη, η καρδιά μου χτυπά γρήγορα, γίνομαι κάτωχρος, οι παλάμες μου ιδρώνουν. Κι ωστόσο, φαίνεται πως τίποτε δε γίνεται σωστά χωρίς αξιολόγηση. Ακόμη κι ο ίδιος ο Θεός, δεν εμπιστεύθηκε την παντοδυναμία Του. Αξιολόγησε το έργο Του: «Εἶπεν ὁ Θεὸς Γεννηθήτω φῶς. Καὶ εγένετο φῶς. Καὶ εἶδεν ὁ Θεός τὸ φῶς ὃτι καλὸν».

Η λήψη οποιασδήποτε απόφασης χωρίς προηγούμενη αξιολόγηση, είναι τυραννία (ή φασισμός). Τυραννία όμως είναι και όταν η αξιολόγηση δεν γίνεται σωστά, οπότε οδηγεί σε λανθασμένες αποφάσεις.

Η τέλεση έργου έχει επιτελικό και εκτελεστικό μέρος. Το επιτελικό γίνεται ερήμην του αντικειμένου του, το εκτελεστικό σε επαφή με αυτό. Το επιτελικό περιλαμβάνει τη διατύπωση του σκοπού, τον προγραμματισμό της τέλεσης και της αξιολόγησης. Το εκτελεστικό περιλαμβάνει την εφαρμογή προγράμματος και αξιολόγησης. Σε ένα κράτος, το επιτελικό μέρος γίνεται κυρίως από το ίδιο, ενώ το εκτελεστικό κυρίως από ιδιώτες, αν και ο διαχωρισμός δεν είναι πάντοτε σαφής.

Η αξιολόγηση αφορά κανονικά στο έργο που συντελέστηκε, αν έγινε σύμφωνα με τις προδιαγραφές του σκοπού που είχε τεθεί. Κι αυτές οφείλουν να έχουν διατυπωθεί με απόλυτη σαφήνεια, αντικειμενικά αντιληπτή από όλους. Ο εκτελεστής κρίνεται από το έργο του. Για παράδειγμα, όταν αξιολογoύνται ένας ιατρός, ένας δικαστής, ένας δάσκαλος, ο καλύτερος τρόπος είναι να εξετάζεται αν στους αρρώστους του γιατρού εφαρμόσθηκε η αγωγή που έπρεπε, αν οι δικαζόμενοι αντιμετωπίσθηκαν σύμφωνα με τους νόμους, αν οι μαθητές του δασκάλου έμαθαν να κάνουν ό,τι είχε προδιαγραφεί ότι έπρεπε να μάθουν. ΔΕΝ αξιολογείται ο ιατρός από τις γνώσεις που έχει, ο δικαστής από τους νόμους που ξέρει, ο δάσκαλος από τα ελληνικά, τα μαθηματικά, τη φυσική που γνωρίζει.

Η αξιολόγηση οδηγεί σε πολλών ειδών αποφάσεις. Πρώτα αναθεώρηση του επιτελικού μέρους. Μήπως οι σκοποί που τέθηκαν ήταν ανέφικτοι (π.χ. έλλειψη κατάλληλων πόρων); Μήπως η μέθοδος για την επιδίωξή τους ήταν ακατάλληλη (π.χ. εμφάνιση απρόβλεπτων παρενεργειών); Δεύτερο, αξιολόγηση των εκτελεστών. Έχει δύο σκοπούς. Αν δεν έχουν την αναμενόμενη επιτυχία (π.χ. κάποιος πετυχαίνει πολύ κάτω από το μέσον όρο των άλλων), θα εξετασθούν οι ειδικές συνθήκες. Για παράδειγμα, μήπως οι πελάτες του συγκεκριμένου γιατρού είναι κατά τύχην πολύ ηλικιωμένοι; Μήπως ο δάσκαλος έχει στο σχολείο του πολλούς αλλόγλωσσους; Μήπως, εξάλλου, κάνει κάποιο συστηματικό σφάλμα ο αξιολογούμενος, οπότε του υποδεικνύεται, ώστε να το διορθώσει; Η απόρριψη του αξιολογούμενου (δεύτερος σκοπός της αξιολόγησης), για προστασία του κοινού, είναι ακραία, συνήθως μετά από αλλεπάλληλες αρνητικές αξιολογήσεις. Προφανώς, ο πρώτος, που πρέπει να μάθει το αποτέλεσμα οποιασδήποτε αξιολόγησης είναι ο ίδιος ο αξιολογούμενος. Αν η αξιολόγηση γίνεται για καθαρά παιδευτικούς σκοπούς, χωρίς ποινικές συνέπειες, μπορεί να γίνεται ανώνυμα. Κάθε αξιολογούμενος έχει τον κωδικό αριθμό του, μαθαίνει το αποτέλεσμα της αξιολόγησής του και συμμορφώνεται ανάλογα. Ο αξιολογητής από την άλλη, γνωρίζει το μέσο όρο της βαθμολογίας όλων. Έτσι πληροφορείται ο ίδιος αν γίνεται σωστά η δουλειά και προσπαθεί να βρει αν κάτι δεν πάει καλά και το διορθώνει.

Η άρνηση αξιολόγησης δεν έχει καμιά δικαιολογία. Από την άλλη, η άρνηση του αξιολογητή να αναθεωρήσει το επιτελικό του σχέδιο, αν η αξιολόγηση δείχνει πως ο επιτελικά τεθειμένος σκοπός είναι ανέφικτος ή ο προγραμματισμός ήταν λανθασμένος, επίσης δεν έχει λογική δικαιολογία.

Ο αξιολογούμενος επιτελεί κάποιο έργο. Η σωστή αξιολόγηση μπορεί να αποτελέσει κίνητρο. Ποια είναι όμως τα κίνητρα; Ο Maslow τα κατέταξε σε 5 επάλληλες κατηγορίες, σα μια πυραμίδα. Στη βάση βρίσκονται τα φυσιολογικά κίνητρα, οι φυσιολογικές ανάγκες και αμέσως πιο πάνω η απειλή να υπάρξει έλλειμμα σ΄ αυτά. Στο τρίτο επίπεδο είναι η ανάγκη για αγάπη και στο τέταρτο η ανάγκη για κοινωνική αναγνώριση. Στην κορυφή βρίσκεται η τάση για αυτοπραγμάτωση, να κάνει κάτι κάποιος που ο ίδιος έχει επιλέξει σα σκοπό του. Πιο απλά, στα βασικά δύο επίπεδα βρίσκονται οι ανάγκες του αισθητού (σωματικού) Εγώ. Πιο πάνω είναι οι ανάγκες του κοινωνικού Εγώ (αγάπη, κοινωνική αναγνώριση) και στην κορυφή οι ανάγκες του νοητού Εγώ (αυτοπραγμάτωση). Οι ανάγκες του αισθητού Εγώ είναι περίπου υποχρεωτικές, πέρα από, ή στα, όρια της βούλησής μας· ικανοποιούνται σχεδόν αντανακλαστικά. Τρώμε επειδή πεινάσαμε, πίνομε επειδή διψάσαμε κλπ. Οι ανάγκες του κοινωνικού Εγώ είναι πιο έμμεσες. Ο νικητής του στίβου ή των ανταγωνιστικών αγωνισμάτων (πάλης, πυγμαχίας) επευφημείται από το πλήθος, παίρνει και κάποια ηθική και/ή υλική αμοιβή. Γι’ αυτή την επιδοκιμασία αγωνίζεται. Οι ανάγκες του νοητού Εγώ ικανοποιούνται ανεξάρτητα από τον κοινωνικό περίγυρο. Ο μαραθωνοδρόμος τρέχει για να φθάσει στο τέρμα, μολονότι γνωρίζει άριστα ότι οι επιδόσεις του δεν του παρέχουν καμιά πιθανότητα να τερματίσει πρώτος, νικητής. Το ίδιο κάθε αγωνιστής του στίβου. Αγωνίζονται για τη δική τους ικανοποίηση ότι πέτυχαν το στόχο που οι ίδιοι έθεσαν. Ωστόσο, κανένα κίνητρο δεν μπορεί να ισχύσει, αν δεν ικανοποιούνται στοιχειωδώς κίνητρα κατώτερου επιπέδου.

Έμαθα πολλά από τα παιδιά μου όταν ήταν νήπια. Τώρα μεγάλωσαν, ελάχιστα έχουν να με μάθουν πια. Τριών χρονών ο γιος μου πετούσε ένα κουρέλι προς μία κατεύθυνση. Κάποια στιγμή το κουρέλι μπήκε σε ένα βάζο. «Ζήτω! Νίκησα!», φώναξε θριαμβευτικά. «Καλά, ποιον νίκησες;» απόρησα. «Το στόχο!» μου απάντησε αφοπλιστικά. Στα κίνητρα του νοητού Εγώ δεν υπάρχει αναγκαστικά αντίπαλος, ανταγωνιστής. Υπάρχει μόνον ο στόχος. Κίνητρο του Οδυσσέα ήταν να φθάσει στην Ιθάκη, τίποτε άλλο. Το γέρας ήταν πνευματικό, όχι υλικό, ο νόστος. Η αναπάντεχη παρουσία των μνηστήρων όμως στο παλάτι άλλαξε τις συνθήκες. Τώρα υπήρχε υλικό γέρας: η Πηνελόπη και, προπάντων, ο θρόνος. Ο αγώνας έγινε ανταγωνιστικός. Δεν ήταν πια στίβος. Ή ο Οδυσσέας ή οι μνηστήρες. Το επίπεδο των κινήτρων υποβιβάσθηκε από την κορυφή της αυτοπραγμάτωσης στο μεσαίο επίπεδο της αναγνώρισης από τους άλλους.

Η αξιολόγηση λοιπόν είναι μάθημα τόσο για τον αξιολογούμενο όσο και για τον αξιολογητή. Δεν αποφεύγεται ποτέ. Η άρνησή της επιτρέπει μια λανθασμένη πορεία. Ο αξιολογούμενος που δεν έμαθε απ’ αυτήν θα βρει μπροστά του άλλη αξιολόγηση με βαρύτερες συνέπειες. Κι ο αξιολογητής θα πληρώσει ακριβά την άρνησή του να αποδεχθεί αναθεώρηση του ανέφικτου προγραμματισμού του. Για να μη μεταπέσει η αξιολόγηση σε αντιπαλότητα, είναι συχνά καλύτερα να γίνεται από ουδέτερο αξιολογητή, που δεν είναι ο επιτελικός που επέλεξε τους στόχους.