Η παράδοση της μαρμαροτεχνικής στην Τήνο

Καλλιτεχνική πρωτοπορία στην ευρωπαϊκή γλυπτική

Παγκόσμια αναγνώριση για την ανεκτίμητη πρώτη ύλη του νησιού και τον μεγάλο αριθμό μαρμαρογλυπτών του


“Ζωντανό μουσείο Αρχιτεκτονικής και Καλλιτεχνικής παράδοσης” χαρακτηρίζεται από φιλότεχνους και εμπειρογνώμονες το νησί της Τήνου, που υπήρξε το σημαντικότερο απ' όλα τα νεοελληνικά κέντρα μαρμαροτεχνίας.

Η Τηνιακή μαρμαρογλυπτική, η οποία εξακολουθεί να συντηρείται χάρη στην ενίσχυση των τοπικών καλλιτεχνών της άκμασε στην περίοδο της Ενετικής κυριαρχίας. Ωστόσο, το νησί προσέφερε άφθονη και καλή πρώτη ύλη, μάρμαρο, πέτρα και ερεθίσματα. Τηνιακοί μάστορες κατέληξαν να γίνουν σπουδαίοι λαϊκοί τεχνίτες που διακοσμώντας τα σπίτια, τους ναούς, τις βρύσες, τους φεγγίτες και τα εκκλησιαστικά ανάγλυφα δημιούργησαν μια μοναδική λαϊκή τεχνοτροπία που εξακολουθεί να είναι ζωντανή και σήμερα.

Έτσι το νησί της Μεγαλόχαρης έγινε ταυτόχρονα και το νησί των καλλιτεχνών, όπου μεγαλούργησαν οι σημαντικότεροι Έλληνες μαρμαρογλύπτες αλλά και ζωγράφοι όπως: Δ. Φιλλιπότης, Γ. Βούλγαρης, Λ. Σώχος, Γιαννούλης Χαλεπάς, ο Νικηφόρος Λύτρας και ο Νικόλας Γύζης. Οι σπουδαίοι αυτοί καλλιτέχνες εμπνεύστηκαν από τα βράχια και τα σεληνιακά πετρώματα του νησιού και κατάφεραν να κατακτήσουν με την Τέχνη τους όχι μόνο την Ελλάδα, αλλά και τον υπόλοιπο κόσμο.

Ευνοϊκές συνθήκες για την άνθιση της τέχνης

Τα λατομεία λευκού και πράσινου μαρμάρου, κυρίως στα Έξω Μέρη, στα χωριά του Πύργου και των Υστερνίων προσέφεραν μια εξαιρετική πρώτη ύλη στους μαστόρους της Τήνου, οι οποίοι καλλιέργησαν την τέχνη από πατέρα σε γιο. Συγκεκριμένα, τον 18ο και τον 19ο αιώνα ο Πύργος γνώρισε μεγάλη ακμή και συναγωνιζόταν, ως αυτόνομος “αστικός” πόλος, την πρωτεύουσα του νησιού (“Χώρα του Πύργου” και “Χώρα του Αγίου Νικολάου”). Στις αρχές του επόμενου αιώνα, ο Πύργος είχε να παρουσιάσει περίπου 500 μαρμαράδες και 100 λατόμους.

Σήμερα, η Τήνος αποτελεί αδιαμφισβήτητα ένα τεράστιο υπαίθριο μουσείο μαρμαρογλυπτικής, καθώς ο επισκέπτης έχει την ευκαιρία να θαυμάσει αριστουργήματα της Τέχνης αυτής σε όποιο μέρος κι αν βρεθεί: από φεγγίτες και υπέρθυρα σπιτιών, σε οικόσημα αρχοντόσπιτων μέχρι τέμπλα εκκλησιών, καμπαναριά, κοιμητήρια, φρούρια, και κρήνες. Ιδιαίτερη καλλιτεχνική, αλλά και ιστορική αξία έχουν επίσης η μαρμάρινη στάση λεωφορείου στον Πύργο, καθώς και οι μαρμάρινες πινακίδες στο Βώλακα, που έχοντας ως στολίδια ανάγλυφα δελφίνια, περιστέρια και στάχυα δείχνουν το δρόμο προς το Μουσείο, την Πηγή και το Θέατρο.

Παγκόσμια αναγνώριση

Αξίζει να σημειωθεί ότι, οι τεχνίτες που κάτω από την επίβλεψη Βαυαρών και Ελλήνων αρχιτεκτόνων δημιούργησαν το νεοκλασικό θαύμα της Αθήνας, όταν αυτή έγινε η πρωτεύουσα του νέου ελληνικού κράτους, ήταν Τηνιακής καταγωγής. Αδιάψευστοι μάρτυρες της τέχνης των Τηνιακών μαρμαρογλυπτών είναι, μεταξύ άλλων, το Ζάππειο, η Εθνική Βιβλιοθήκη, η Ακαδημία, το Πανεπιστήμιο, το Αρχαιολογικό Μουσείο.

Το μάρμαρο Τήνου είναι παγκοσμίως γνωστό και έχει χρησιμοποιηθεί επίσης σε πολλά διάσημα κτίρια. Δύο πολύ γνωστά είναι τα ανάκτορα του Μπάκιγχαμ και το μουσείο του Λούβρου.
Οι Τηνιακοί γλύπτες έφτιαξαν στο παρελθόν πλήθος αγαλμάτων, μνημείων, κτιρίων, ναών και ειδικών κατασκευών σε όλη την χώρα. Σήμερα οι παραγγελίες τέτοιων έργων έχουν αισθητά μειωθεί και η τέχνη της μαρμαρογλυφίας διέρχεται μία κρίση, αφού δείχνει να χάνει το δρόμο της ανάμεσα στη γλυπτική, την οικοδομή και τα τουριστικά καταστήματα αναμνηστικών.

Ωστόσο, σε καμία περίπτωση η μαρμαρογλυπτική στην Τήνο δεν μπορεί να θεωρηθεί μουσειακό είδος. Η ταχύτατη τουριστική ανάπτυξη και η ήπια οικοδόμηση σπιτιών και τουριστικών μονάδων, με σεβασμό στην παράδοση και τα δύο, προσφέρουν τα απαραίτητα εφόδια για να “επιστρέψουν στο προσκήνιο” τα μαρμάρινα ανάγλυφα και τα άλλα καλλιτεχνήματα που στολίζουν φεγγίτες, υπέρθυρα και εξώπορτες σε νέες οικοδομές. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα να καταφέρνουν να διατηρούνται πολλά εργαστήρια μαρμαρογλυφείας στην Τήνο, κυρίως στον Πύργο και στα Υστέρνια.

Γενέτειρα σπουδαίων γλυπτών

Ο Πύργος της Τήνου, που αποτελεί το σημερινό κέντρο μαρμαρογλυπτικής των Κυκλάδων είναι η γενέτειρα σπουδαίων γλυπτών, όπως ο Γιαννούλης Χαλεπάς. Ο ίδιος υπήρξε μία από τις προσωπικότητες ελληνισμού που με το έργο τους έθεσαν τα θεμέλια της δραματικά αδιαμόρφωτης ακόμα φυσιογνωμίας του νεοσύστατου κρατιδίου. Με τη σμίλη του κατάφερε να σηματοδοτήσει μια νέα αρχή που έλκει την καταγωγή της από την αρχαιότητα, τρανή απόδειξη της ιστορικής συνέχειας του ελληνισμού. Τα νεωτερίστικα χαρακτηριστικά της τέχνης του τοποθετούν τον μεγάλο καλλιτέχνη στην καλλιτεχνική πρωτοπορία της ευρωπαϊκής γλυπτικής.

Σχολή Καλών Τεχνών Πύργου Τήνου

Σήμερα λειτουργούν στην Τήνο αρκετά εργαστήρια, εκθέσεις, δύο μουσεία, καθώς και η Σχολή Καλών Τεχνών Πύργου Τήνου (Τμήμα Μαρμαρογλυπτικής). Οι νέες γενιές μαρμαρογλυπτών που προκύπτουν μέσα από αυτή,, είτε συνεχίζουν τις σπουδές τους στην Καλών τεχνών της Αθήνας ή σε κάποια αντίστοιχη του εξωτερικού, είτε ξεκινούν την δουλειά του μαρμαρογλύπτη στην Τήνο, καθώς οι ντόπιοι συνηθίζουν να μένουν και να εργάζονται στο νησί.

Μουσείο Μαρμαροτεχνίας στον Πύργο

Παράλληλα, λειτουργεί και το Μουσείο Μαρμαροτεχνίας στον Πύργο της Τήνου, όπου παρουσιάζεται η τεχνολογία του μαρμάρου, υλικού που κατέχει ιδιαίτερη θέση στην αρχιτεκτονική και την τέχνη της Ελλάδας από την αρχαιότητα έως τις μέρες μας, ενώ παράλληλα περιγράφεται αναλυτικά το πλέγμα εργαλειακού εξοπλισμού και τεχνικών. Ταυτόχρονα, με την έμφαση που δίνεται στην προβιομηχανική και πρωτοβιομηχανική Τήνο, αναδεικνύεται το κοινωνικό και οικονομικό πλαίσιο στο οποίο αναπτύχθηκαν τα τοπικά εργαστήρια.

Το Μουσείο δημιουργήθηκε από το Πολιτιστικό Ίδρυμα Ομίλου Πειραιώς (ΠΙΟΠ) και ανήκει στο Δίκτυο Θεματικών Μουσείων του Ιδρύματος. Ο αξιοσημείωτος αριθμός αυθεντικών αντικειμένων που περιλαμβάνει, συγκεντρώθηκε κυρίως χάρις στην ευαισθητοποίηση ιδιωτών αλλά και φορέων, οι οποίοι τα δώρισαν ή τα παραχώρησαν στο Ίδρυμα. Σε συνδυασμό με τις αλληλένδετες αναπαραστάσεις λατομείου, εργαστηρίου μαρμαροτεχνίας και συναρμογής δεσποτικού θρόνου, οι επισκέπτες έχουν την ευκαιρία να γνωρίσουν παραδοσιακές τεχνικές και διαδικασίες που αφορούν την εξόρυξη, την πρώτη επεξεργασία και μεταφορά του μαρμάρου, καθώς και τη μορφοποίηση και τοποθέτηση μιας κατασκευής· με άλλα λόγια, τη διαδρομή από την πρώτη ύλη έως το ολοκληρωμένο έργο.

Τέλος, η έκθεση επεκτείνεται στους υπαίθριους χώρους του Μουσείου. Στην πλατεία μπροστά από την είσοδο εκτίθενται ανυψωτική μηχανή μαρμάρων (μπίγα) και βαγονέτο για τη μεταφορά όγκων, από το λατομείο της Βαθής· στον εξώστη, μπαζοβαγονέτο (σέσουλα), στροφή και ράγες από το λατομείο της Πατέλας, μαζί με ολοκληρωμένα και ημικατεργασμένα μαρμάρινα έργα. Ο ιστορικός μηχανολογικός εξοπλισμός, που παρουσιάζεται στην υπαίθρια έκθεση και ανασυνθέτει χαρακτηριστικές εικόνες από αντίστοιχους φυσικούς χώρους εργασίας, διασώθηκε, συντηρήθηκε και αποκαταστάθηκε λειτουργικά με τη φροντίδα του Πολιτιστικού Ιδρύματος Ομίλου Πειραιώς.