Ένα στολίδι του Κυκλαδικού Πολιτισμού στη δυτική πλευρά της Ίου

Ο προϊστορικός οικισμός του Σκάρκου

Έναν από τους σημαντικότερους πρωτοκυκλαδικούς οικισμούς έφεραν στο φως οι ανασκαφές της ΚΑ' Εφορείας Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων, που πραγματοποιήθηκαν τα τελευταία χρόνια στον λόφο του Σκάρκου, στον μυχό του ευρύχωρου λιμανιού της Ίου.

Ο Σκάρκος στη δυτική πλευρά της Ίου, αποτελεί το μεγαλύτερο έως σήμερα γνωστό οικισμό της ακμής του πρωτοκυκλαδικού κόσμου (πρώιμη Πρωτοχαλκή ΙΙ περίοδος, μέσα 3ης χιλιετίας π.Χ.). Η έκτασή του είναι περίπου 11 στρέμματα και η κατάσταση διατήρησής του εξαιρετική. Ο οικισμός διαθέτει περικεντρικό πολεοδομικό σχέδιο, σύστημα απορροής των ομβρίων υδάτων και εντυπωσιακά διώροφα κτήρια που διατηρούν τα θυραία ανοίγματα, τις κλίμακες, τα ερμάρια, τις κτιστές κασέλες και σε ορισμένες περιπτώσεις τα πλακόστρωτα δάπεδα των ορόφων. Στα κινητά ευρήματα συγκαταλέγονται σφραγίδες, οστέινες και λίθινες, καθώς και πληθώρα ενσφράγιστων αντικειμένων, τα οποία υποδεικνύουν ότι οι κοινωνικοοικονομικές δομές των πρωτοκυκλαδικών κοινωνιών ήταν σύνθετες. Τα ευρήματα αυτά βρίσκονται στη θέση τους κατά την ανασκαφή και είναι καλοδιατηρημένα.

Αξίζει να σημειωθεί, ότι ο οικισμός του Σκάρκου, χάρη στην εξαιρετική δουλειά που έχει κάνει για την ανάδειξη του η ΚΑ΄ Εφορεία Αρχαιοτήτων Κυκλάδων και Σάμου βραβεύτηκε το 2008 με το βραβείο πολιτιστικής κληρονομιάς της ΕΕ στην κατηγορία Συντήρηση αρχαιολογικών χώρων. Η διαμόρφωση του χώρου ξεχώρισε μαζί με πέντε ακόμα περιοχές από ένα σύνολο 109 υποψηφιοτήτων από 29 χώρες.

Πυκνός πολεοδομικός ιστός

Σύμφωνα με τα στοιχεία που κατέγραψε η αρχαιολόγος και πρώην Διευθύντρια της ΚΑ' Εφορείας Αρχαιοτήτων Μαρίζα Μαρθάρη, ο οικισμός μεγάλωνε με την κατασκευή νέων κτιρίων που προστίθεντο στη συνέχεια των παλαιοτέρων. Με τον τρόπο αυτό δημιουργείτο ένα είδος οικοδομικών νησίδων, τα κτίρια των οποίων χωρίζονται μεταξύ τους με διπλότοιχους. Ανάμεσα στις νησίδες παρεμβάλλονται δρόμοι πλάτους ως 2μ. και τετράπλευρες πλατείες.

Τα ανασκαφικά δεδομένα αποδεικνύουν ότι τα κτίρια που αποκαλύφθηκαν χρησίμευαν ως κατοικίες με χώρους για το μαγείρεμα στα ισόγεια ή τις αυλές και χώρους για την αποθήκευση αγροτικών προϊόντων ή της οικοσκευής στον όροφο.

Πήλινα σκεύη

Η πλειονότητα των πήλινων σκευών στον οικισμό του Σκάρκου είναι εγχώριας κατασκευής. Ο πηλός της Ίου είναι ερυθρός, χονδροειδής και περιέχει μαρμαρυγία και τρίμματα σχιστολίθου και λευκού μαρμάρου. Μεταξύ άλλων, υπάρχουν και αγγεία από διαφορετικούς πηλούς, τα οποία προέρχονται από άλλες περιοχές του Αιγαίου. Στη βάση τους υπάρχουν συχνά αποτυπώματα ψύλλων, ψάθας ή υφάσματος στα οποία τα άπλωναν για να στεγνώσουν. Μερικά αγγεία φέρουν εγχάρακτα σύμβολα, γνωστά ως σημεία κεραμέως. Τα σπασμένα πήλινα σκεύη τα επιδιόρθωναν με μολύβδινους συνδέσμους. Τα κομμάτια των θραυσμάτων αγγείων τα αξιοποιούσαν κατασκευάζοντας από αυτά αποστρογγυλέμενα όστρακα με οπή στο κέντρο που μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν ως βαρίδια ή σφονδύλια.

Μεγάλη ποικιλία παρατηρείται και στα αποθηκευτικά αγγεία. Εντυπωσιακοί είναι οι μεγάλοι σε μέγεθος ωοειδείς πίθοι που προορίζονταν για την αποθήκευση στερεών προϊόντων. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν τα εξειδικευμένα σκεύη μαγειρείου. Ένα από τα πιο χαρακτηριστικά είναι η κυκλική φορητή εστία. Βρέθηκαν επίσης τμήματα κρατευτών και περιορισμένος αριθμός κοχλιαρίων.

Μαρμάρινα ειδώλια

Χαρακτηριστικά δημιουργήματα του πρώιμου κυκλαδικού κόσμου θεωρούνται τα κατασκευασμένα από λευκό μάρμαρο ειδώλια, οι λεπτομέρειες των οποίων αποδίδονταν σε πολλές περιπτώσεις με εγχάραξη και χρώμα, κυανό ή ερυθρό.

Εκτός από το μάρμαρο χρησιμοποιήθηκαν κατ’ εξαίρεσιν και άλλα υλικά για την κατασκευή των κυκλαδικών ειδωλίων. Τέτοια υλικά είναι τα θαλάσσια όστρεα, το κόκκαλο, το ελεφαντόδοντο, ο πηλός και ο μόλυβδος. Στον οικισμό του Σκάρκου βρέθηκαν ορισμένα από τα σπάνια αυτά δείγματα όπως ένα ειδώλιο κατασκευασμένο από όστρεο τρίτωνα και ένα άλλο κατασκευασμένο από όστρακο αγγείου.

Διατροφή και οικονομία

Η οικονομία εκείνης της εποχής στηριζόταν κυρίως στη γεωργία και την κτηνοτροφία. Αρχαιοβοτανικά κατάλοιπα δίκοκκου σιταριού, κριθαριού, φακής, σταφυλιού και σύκου υποδηλώνουν τα είδη των δημητριακών, οσπρίων και φρούτων που πιθανότητα κατανάλωναν οι κάτοικοι του οικισμού. Από τα μέχρι στιγμής κατάλοιπα της αμπέλου και της συκιάς δεν είναι δυνατό να διαπιστωθεί αν πρόκειται για εξημερωμένα ή άγρια φυτά. Αποτυπώματα φύλλων ορισμένων δένδρων σώζονται και στις βάσεις πήλινων αγγείων.

Το κυνήγι και η αλιεία έπαιζαν συμπληρωματικό ρόλο στη διατροφή των κατοίκων του Σκάρκου, αφού τα ποσοστά των οστών των ιχθύων, των πτηνών και των αγρίων ζώων είναι πολύ μικρά. Αντίθετα σημαντικό ρόλο στη διατροφή τους κατείχαν τα μαλάκια. Αναγνωρίσθηκαν ως τώρα εικοσιοκτώ θαλάσσια είδη και τέσσερα χερσαία. Ελάχιστα όστρεα φέρουν ίχνη επέμβασης αιχμηρού εργαλείου. Οι κάτοικοι του Σκάρκου έδειχναν ιδιαίτερη προτίμηση σε είδη που ζουν στην παραλία ζώνη και συλλέγονται εύκολα, όπως οι πεταλίδες (Patella). Στη διατροφή τους περιλαμβάνονταν και χερσαία μαλάκια καθώς και εχινόδερμα (αχινοί).

Λιθοτεχνία

Σύμφωνα με την κ. Μαρθάρη, ιδιαίτερα ανεπτυγμένη ήταν η λιθοτεχνία και η τεχνολογία του οψιανού που προερχόταν από τα δύο λατομεία οψιανού στη Μήλο, στα Νύχια και στο Δεμενεγάκι. Συγκεκριμένα, βρέθηκαν αρκετά ημίεργα και άφθονα πλήρως επεξεργασμένα λίθινα αγγεία και σκεύη που αποδεικνύουν την άσκηση λιθοτεχνίας. Τα υλικά κατασκευής είναι κυρίως το μάρμαρο, ο γνεύσιος και ο σχιστόλιθος, τα τρία πετρώματα που κυριαρχούν στην Ίο, καθώς και οι ποικιλόχρωμοι πωρόλιθοι που απαντούν μόνο στην περιοχή της Ψάθης. Τα πιο συνηθισμένα λίθινα σκεύη είναι τα ελλειψοειδή τριβεία ημικυκλικής διατομής από σχιστόλιθο που απαντούν σε διάφορα μεγέθη.

Κοινωνική διαστρωμάτωση

Τέλος, πολλά είναι τα στοιχεία που υποδηλώνουν την εσωτερική οργάνωση και κοινωνική διαστρωμάτωση στην κοινότητα του Σκάρκου. Η μορφή και το σχέδιο των κτιρίων εξελισσόταν διαρκώς με απόλυτο όμως σεβασμό στους κανόνες που επέβαλλε η κοινότητα, αφού λαμβανόταν πρόνοια να μην κλειστούν οι δρόμοι και οι πλατείες. Τα κτίρια ήταν άλλα μεγαλύτερα και διώροφα και άλλα μικρότερα και ισόγεια, γεγονός που υποκρύπτει διαφοροποιήσεις στην οικονομική υπόσταση και την κοινωνική θέση των «οικογενειών» που κατοικούσαν σε αυτά. Τα κινητά ευρήματα αποδεικνύουν ότι υπήρχε τεχνική εξειδίκευση στον οικισμό. Σε ορισμένες περιπτώσεις υπήρχε ανάγκη δήλωσης της ατομικής ταυτότητας, όπως φαίνεται από τα αγγεία με εγχάρακτα σύμβολα, τα γνωστά ως “σημεία κεραμέως” και τα παραλληλεπίπεδα πήλινα αντικείμενα με εγχάρακτα σύμβολα ή κυκλικά σφραγίσματα. Τα δύο αυτά συστήματα σήμανσης, τα εγχάρακτα σύμβολα και τα σφραγίσματα, υποδηλώνουν πιθανότατα ένα είδος ελέγχου και οργάνωσης της παραγωγής.

Ετικέτες: