Η ΩΡΑΙΑ ΣΥΡΑ

“Μιλώντας για το ρεμπέτικο τραγούδι και για τις κοινωνικές και ιστορικές συνθήκες που το δημιούργησαν, θα ήταν μεγάλη παράλειψη να μην αναφερθούμε στη Σύρο. Στο νησί αυτό δημιουργήθηκαν όλες εκείνες οι κοινωνικές συνθήκες που επιτάχυναν τους ρυθμούς της αστικοποίησης και της βιομηχανικής και ναυτιλιακής ανάπτυξης της χώρας. Κατά συνέπεια, εκεί σχηματίστηκαν οι πρώτες εστίες των περιθωριακών ομάδων με έντονη καλλιτεχνική δημιουργία και δραστηριότητα”.

Είναι η αρχή ενός κειμένου της συγγραφέως Μαρίας Π. Σταμπούλογλου, η οποία ασχολήθηκε με ιδιαίτερο ενδιαφέρον και έγραψε για το νησί μας: “Ιστορικό Οδοιπορικό και Δραστική Επιχείρηση Ανάπτυξης της Ερμούπολης ΣΥΡΟΥ”.

Ασχολήθηκε, διάβασε, έμαθε και με πολύ ενδιαφέρον έγραψε για το νησί μας η κ. Μ. Σταμπούλογλου: “Η Σύρος, στη διάρκεια της Ελληνικής Επανάστασης, δέχθηκε κύματα προσφύγων κυρίως από το Αϊβαλί, τη Σμύρνη, τη Χίο και τα Ψαρά. Η στρατηγική θέση του νησιού στο κέντρο του Αιγαίου και πάνω ακριβώς στις θαλάσσιες διαδρομές που συνέδεαν τον Ελλήσποντο, την Προποντίδα και τη Μαύρη Θάλασσα με το Αιγαίο και τους μεσογειακούς δρόμους του εμπορίου, συνέβαλε στη δημιουργία ενός ισχυρότατου ναυτιλιακού κέντρου. Δεν είναι τυχαίο το γεγονός ότι ο Καποδίστριας ίδρυσε εκεί το πρώτο εμποροδικείο το 1828.

Το 1822 χτίστηκε η Ερμούπολη από Χιώτες, Αϊβαλιώτες και Ψαριανούς πρόσφυγες. Τότε και μέχρι το 1881 γνωρίζει η Σύρος τη μεγαλύτερη πολιτική και οικονομική άνθισή της, καθώς είχε τη πρώτη ελεύθερη λιμενική ζώνη και διέθετε το πρώτο εμπορικό επιμελητήριο, τράπεζες, ασφαλιστικά γραφεία, τυπογραφεία. Γίνεται το μεγαλύτερο εμπορικό λιμάνι και τα προϊόντα της εφοδιάζουν όλη την Ελλάδα και ταξιδεύουν και στο εξωτερικό. Παράλληλη είναι και η πνευματική άνοδος του τόπου.

Οι σημαντικότεροι οικισμοί του νησιού ήταν η Άνω Σύρα και η Ερμούπολη. Η Άνω Σύρα ήταν το πιο γραφικό μέρος του νησιού, πυκνοκατοικημένη συνοικία Καθολικών και χώρος με έντονη μουσική παράδοση. Οι Καθολικοί, οι πρώτοι κάτοικοι της Σύρου, οι Φραγκοσυριανοί, που κατοικούσαν εκεί από τον 13ο αιώνα, δέχθηκαν τους πρόσφυγες του 1821 – 28 στο νησί τους.... Με τον καιρό οι οικονομικές σχέσεις πύκνωσαν ανάμεσα στους δύο οικισμούς.

Οι απανωΣυριανοί είχαν αναπτύξει τη γεωργία στην ύπαιθρο του νησιού για να τροφοδοτούν την πόλη και τις εξαγωγές. Αργότερα αρκετοί ειδικεύτηκαν σε αστικά επαγγέλματα (ράφτες, τυπογράφοι, έμποροι κ.α. ) και άρχισαν να εργάζονται στην κάτω... “πόλη του εμπορίου”. Προς το τέλος του 19ου αι., οι γυναίκες των λαϊκών στρωμάτων άρχισαν να εργάζονται στα ερμουπολίτικα εργοστάσια...

Στα μέσα του 19ου αι. η Ερμούπολη βρισκόταν σε πλήρη ακμή. Ο πληθυσμός της έφτασε του 20.000 κατοίκους περίπου και σταδιακά ανανεωνόταν με μετανάστες από διάφορες περιοχές της ανεξάρτητης Ελλάδας έως το 1850. Η Ερμούπολη είχε γίνει πλέον μια πόλη με αναπτυγμένη οικονομική, κοινωνική και πολιτιστική ζωή. Δέκα δημόσια σχολεία και οκτώ ιδιωτικά, αρρένων και θηλέων, φημίζονταν για το υψηλό τους επίπεδο.

ΘΕΑΤΡΟ: Η θεατρική κίνηση στη Σύρο είχε εγκαινιαστεί το 1836 στην πανέμορφη Ερμούπολη. Ιταλικοί θίασοι παρουσίαζαν τις όπερες της εποχής στο θαυμάσιο θέατρο “Απόλλων” που μέχρι σήμερα διατηρείται πολύ ωραίο. Οι Ιταλικοί θίασοι δεν ήταν οι μόνοι που παρουσίαζαν την μουσική τους στη Σύρο. Και άλλες χώρες είχαν μουσική συνεργασία με τη Σύρο. Υπήρχαν λέσχες, διάφοροι σύλλογοι, καφενεία και απλά με τον καθημερινό καφέ, αλλά και καφενεία με μουσική.

Η εκδοτική δραστηριότητα εκείνη την εποχή ήταν πλούσια όχι μόνο για βιβλία και περιοδικά. Εκδίδονταν 4 – 5 εφημερίδες.

Εργατική Δραστηριότητα

Ο αναπτυξιακός κύκλος της Ερμούπολης ολοκληρώθηκε με τη δημιουργία των πρώτων βιομηχανικών εργοστασίων (1860 – 1870). Ως το 1880 η Σύρα είχε τα περισσότερα ατμοκίνητα εργοστάσια. Άμεσο αποτέλεσμα της βιομηχανικής ανάπτυξης ήταν να σχηματιστεί εκεί ο πρώτος προλεταριακός πυρήνας της Ελλάδας.

Σύμφωνα με στοιχεία που παραθέτει ο Γιάννης Κορδάτος στο μεγάλο ναυπηγείο της Σύρου δούλευαν 1500 εργάτες του ναυπηγείου και στα ονομαστά βυρσοδεψεία της κάπου 500. Η συμπύκνωση αυτή του εργατικού πληθυσμού είχε ως αποτέλεσμα να σχηματιστεί εκεί το πρώτο εργατικό σωματείο, το Φλεβάρη του 1879, από τους εργάτες του ναυπηγείου με τον τίτλο “Αδελφικός Σύνδεσμος Ξυλουργών του Ναυπηγείου”.

Από το καταστατικό του συμπεραίνουμε ότι οι εργάτες είχαν ταξική συνείδηση, καθώς και συνειδητοποίηση της ανάγκης του συλλογικού αγώνα για τη διεκδίκηση των δικαιωμάτων τους. Κάνουν μάλιστα προσπάθειες να καταργήσουν το δωδεκάωρο εργασίας και να καθορίσουν ένα σταθερό όριο στο ανεβοκατέβασμα των μεροκάματων. Εκεί, στη Σύρα θα ξεσπάσουν οι πρώτες απεργίες. Σ' αυτό συνέβαλε και η νομισματική κρίση του 1879, που είχε σαν αποτέλεσμα να πέσουν τα μεροκάματα κατά 50% και να ελαττωθεί σημαντικά η αγοραστική ικανότητα της εργατιάς. Οι εργάτες αποφασίζουν να επιβάλουν στους εργοδότες τα δίκαιά τους. Γίνεται μια προσωρινή αποδοχή από την πλευρά των εργοδοτών, αλλά χωρίς μακροπρόθεσμες συνέπειες για τους εργάτες.

Όπως διαφαίνεται ξεκάθαρα, η Σύρος ήταν ένας τόπος αντιθέσεων κοινωνικών, εθνικών και πολιτικών. Παράλληλα, σαν εμπορικό λιμάνι, είχε το δικό της περιθώριο που πάντα στηλίτευε η καθώς πρέπει κοινωνία. Στα τέλη του 19ου αι., με την κρίση και την ανεργία, δημιουργήθηκε ένας άλλος κόσμος, καθώς ήταν σημαντικό λιμάνι, τον οποίο παρουσιάζει πολύ καλά ο Μ. Βαμβακάρης στην αυτοβιογραφία του....

Γύρω στα 1900 το λιμάνι αυτό αρχίζει να επισκιάζεται από την αλματώδη εμπορική άνοδο του Πειραιά, που σταδιακά θα γίνει το πρώτο λιμάνι της χώρας.... Έτσι ένα μεγάλο μέρος του πληθυσμού, που τρέφεται από το λιμάνι, χάνει την εργασία του και παράλληλα η φτώχεια και η περιθωριοποίηση γίνονται πιο έντονες γι' αυτούς.

Συνοψίζοντας και συσχετίζοντας την αναφορά μας στη Σύρα με το ρεμπέτικο τραγούδι, θα λέγαμε ότι εκεί δημιουργήθηκαν οι παράγοντες εκείνοι που συνέβαλαν δυναμικά στη δημιουργία και τη γέννηση του ρεμπέτικου τραγουδιού. Αυτοί οι παράγοντες είναι: η μουσική και η καλλιτεχνική δραστηριότητα από τη μία, (Άνω Σύρα) και από την άλλη οι κοινωνικές συνθήκες αποκλεισμού από το κέντρο κάποιων κοινωνικών ομάδων που συνδέονται άμεσα με την κίνηση του λιμανιού της Ερμούπολης και υποχρεωτικά μεταφέρονται στον Πειραιά γύρω στο 1900”

Ο Μάρκος Βαμβακάρης με πόνο ψυχής περιγράφει την παρακμή της εποχής του: ΣΥΡΑ ΜΟΥ (1935)

“Σύρα, η Απάνω Χώρα σου με την ανηφοριά σου,

με τα πολλά σκαλάκια σου και με το Σαμπαστιά σου.

Μ' έβγαλες απ' τα σπλάχνα σου και μεσ' από την καρδιά σου

και ξακουστό σου το 'κανα Σύρα μου, όνομά σου.

Είκοσι χρόνια, δυο φορές ήρθα να σ' αντικρίσω

και με το μπουζουκάκι μου γλυκά να τραγουδήσω.

Ν' ακούσουν όλοι οι Συριανοί τραγούδια με μεράκια,

να θυμηθούνε τα παλιά, να σβήσουν τα φαρμάκια”

Μαρία Ρώτα