Παροιμιώδης λέξεις και φράσεις που τις λέμε και σήμερα (άρθρο 2)

Υπάρχουν ακόμη και στην σημερινή εποχή, αρκετές λέξεις και φράσεις που ήρθαν από την αρχαιότητα, και όχι μόνον, που τις χρησιμοποιούμε και σήμερα. Νομίζω ότι αξίζει τον κόπο να γνωρίζουμε από που προέρχονται οι παροιμίες που συχνά αναφέρουμε. Το τι σημαίνουν περίπου μας είναι γνωστό. Το πως δημιουργήθηκαν όμως; Μήπως αξίζει να το μάθουμε; Είναι λίγοι αξιόλογοι Έλληνες που εργάστηκαν και μας πρόσφεραν σε ερμηνεία τις “Παροιμιώδεις εκφράσεις” του λαού μας.

“Κάθε κατεργάρης στον πάγκο του”: Στα παλιά χρόνια, για να ταξιδεύουν στη θάλασσα έπρεπε να 'χουν πολύ κουράγιο οι άνθρωποι, γιατί σ' όλα τα πέλαγα αλώνιζαν κουρσάρικα καράβια. Οι μηχανές ήταν ακόμα άγνωστες και τα πλοία ταξίδευαν με τα πανιά ή με τα κουπιά. Φαντάζεστε τι πλήρωμα θα 'χανε τα κουρσάρικα καράβια! Οι κωπηλάτες, οι περισσότεροι ήταν συνήθως κατάδικοι (δηλαδή άνθρωποι από τα κάτεργα*) με σκοτεινό παρελθόν. Όταν, λοιπόν, ο αέρας έπεφτε και το καράβι έπρεπε να συνεχίσει το δρόμο του, μια φωνή δυνατή ξεσήκωνε αυτούς τους ανθρώπους που ξαπόσταιναν, με την εντολή: “κάθε κατεργάρης στον πάγκο του”. Ήταν διαταγή να καθίσουν και πάλι στα κουπιά, στους μακρινούς ξύλινους “μπάγκους ή πάγκους” (από την Ιταλική λέξη panco). Υπήρχαν, επίσης, πλοία την εποχή εκείνη, που ονομάζονταν “κάτεργα” δηλαδή (πλεούμενες φυλακές). Έτσι, το πλήρωμα αυτών των πλοίων λεγόταν “κατεργάρηδες”.

* Κάτεργο, παλιό αχρηστευμένο πλοίο που το χρησιμοποιούσαν σαν φυλακή. Σήμερα, άνθρωπος των “κατέργων” είναι ο εγκληματίας, ο κακοποιός.

Ομόνοια: Η λέξη Ομόνοια, που είναι αρχαία λέξη, θα πει να ομονοεί (συμφωνεί) κανείς με τους άλλους, να μην τσακώνεται. Η Ομόνοια είναι αρχαία ελληνική θεότητα, κόρη του Σωτήρα και της Πραξιδίκης και αδελφή της Αρετής. Η Ομόνοια φρόντιζε και προσωποποιούσε την ομόνοια των πολιτών. Όμοια θεότητα είχαν και οι Ρωμαίοι, που την έλεγαν “κονκόρντια”. Στο κέντρο της Αθήνας υπάρχει και η πλατεία Ομονοίας και το όνομά της δόθηκε το 1862. Έως τότε το όνομά της ήταν “πλατεία Λουδοβίκου”. Αυτό το όνομα το πήρε από τον πατέρα του βασιλιά Όθωνα. Αργότερα, το όνομα Ομόνοια δόθηκε γιατί σε κείνο το μέρος συμφιλιώθηκαν οι πολιτικά αντίπαλες παρατάξεις των “ορεινών” και των “πεδινών” ανθρώπων της χώρας.

“Δυο γάιδαροι μαλώνανε σε ξένο αχυρώνα”: Κατά μια εκδοχή που φαίνεται πως είναι η πιο συνηθισμένη, η επικρατέστερη φράση, την είπε ο Γέρος του Μοριά, ο Θεόδωρος Κολοκοτρώνης, όταν βρισκόταν στη Ζάκυνθο (πριν αρχίσει η επανάσταση). Τότε άκουσε, πως ο Ναπολέων Βοναπάρτης (αυτοκράτορας της Γαλλίας) μάλωνε με τον τσάρο της Ρωσίας, για το ποιος από τους δυο θα έπαιρνε την Πολωνία.

- Τι είναι αυτή η Πολωνία; ρώτησε ο Κολοκοτρώνης. Του εξήγησαν τότε, πως ήταν ένα κράτος, μια χώρα, που δεν ήταν ούτε γαλλική ούτε ρωσική και πως τσακωνόντουσαν οι δυο Μεγάλοι, ποιος θα την πάρει.

- Δύο ψυχικοί (γάιδαροι) μαλώνουνε σε ξένο αχυρώνα, είπε.

Αλλά κι αν ο πρώτος δεν είναι ο Κολοκοτρώνης, αυτός, τουλάχιστον, μας την έκανε γνωστή... αυτή τη φράση.

“Φεγγαράκι μου λαμπρό – φέγγε μου να περπατώ”: Ήταν μια παλιά εποχή που οι Έλληνες κινδύνευαν να ξεχάσουν τη γλώσσα τους. Οι κατακτητές που πέρασαν από τον τόπο μας στα παλιά τα χρόνια, είχαν απαγορεύσει τελείως τα σχολεία. Οι Έλληνες όμως αντιδρούσανε παλικαρίσια και δημιούργησαν τα “κρυφά σχολεία”. Δηλαδή ένας παπάς, ένας καλόγερος ή αν υπήρχε ένας παλιός δάσκαλος ή ένας οποιοσδήποτε “γραμματιζούμενος” της εποχής, μ' ένα αλφαβητάρι στο χέρι και μ' ένα “μολυβδοκόνδυλο”, έστηναν ένα σχολείο μέσα σε υπόγεια ή σε κατακόμβες και εκεί δίδασκαν μυστικά τους μαθητές τους. Τα παιδιά ξεκινούσαν κρυφά τις νύχτες και με χτυποκάρδι, μην τους δει κανένα μάτι, κατέβαιναν μέσα στα μισοσκότεινα εκείνα μπουντρούμια για να διδαχθούν όχι μόνο τα ελληνικά γράμματα, αλλά και το μεγάλο δίδαγμα της ελευθερίας. Από τότε, λοιπόν, έμεινε και καμιά φορά ακούγεται το όμορφο τραγουδάκι που το έχουμε ακούσει από παιδιά και κάποιες φορές το είχαμε πει και εμείς όταν καθόμαστε ακόμη στα μαθητικά θρανία.

“Φεγγαράκι μου λαμπρό

φέγγε μου να περπατώ

να πηγαίνω στο σχολειό

να μαθαίνω γράμματα

γράμματα σπουδάγματα

του Θεού τα πράγματα”

“Αλλού ο παπάς, αλλού τα ράσα του”: Είναι μια έκφραση που τη συναντάμε συχνά, ακόμη και σε γραπτά κείμενα, σε πολλές συλλογές, παροιμίες κ.α. Ήταν μια φορά ένας παπάς, έγραψαν, που είχε ένα κτηματάκι μακριά από την ενορία του και πήγαινε μόνος του και το όργωνε. Όταν πήγαινε λοιπόν, και άρχιζε το όργωμα, άφηνε τα ράσα του στην εκκλησία για να μην σκονιστούν και φόραγε τα παλιά του ρούχα για να πάει στο κτήμα. Όταν τέλειωνε τη δουλειά στο κτήμα γύριζε στην εκκλησία και ξανάβαζε τα ράσα του. Όσοι άνθρωποι περνούσαν να ανάψουν ένα κερί στην εκκλησία και να προσκυνήσουν μια εικόνα, έβλεπαν τα ράσα του παπά να κρέμονται στο στασίδι. Πολλοί τον είχαν δει στο κτήμα του να σκάβει και έλεγαν: “αλλού ο παπάς και αλλού τα ράσα του”. Από τότε έγινε και γραπτό κείμενο.

“Φτου να μη βασκαθείς” “Ματιαστείς”: Όχι μόνο τα όμορφα ρούχα, αλλά και κάθε τι το όμορφο ματιάζεται. Έτσι όταν κανείς δεν θέλει να ματιάσει ένα όμορφο πρόσωπο, του φτύνει γιατί νομίζει πως το φτύσιμο έχει μαγική δύναμη. Από αυτή την αντίληψη ξεκινάει και η φράση: “φτου να μη βασκαθείς” που σημαίνει, σε φτύνω να μη ματιαστείς.

“Έγινε Λούης”: Αυτές οι δύο λέξεις, έγινε Λούης, το λέμε για κάποιον που φρόντισε να φύγει γρήγορα και να τρέξει γιατί είχε μια επείγουσα δουλειά και έπρεπε να προλάβει. Αυτή η φράση αντιγράφει τον πρώτο Ολυμπιονίκη στο μαραθώνιο δρόμο, το όνομά του ήταν Σπύρος Λούης και έτρεξε τόσο γρήγορα στο αγώνισμα αυτό, στους πρώτους Ολυμπιακούς αγώνες που έγιναν στην Αθήνα. Ο Σπύρος Λούης, όχι μόνο ήρθε πρώτος, αλλά έφερε για την εποχή του, ένα περίφημο σύντομο χρόνο. Έτσι έγινε διάσημος.

“Έμεινα πανί με πανί”: Συνήθως τα χρήματα τα έβαζαν ή και τα βάζουμε στις τσέπες μας. Όταν, λοιπόν, έχουν τελειώσει και δεν έχουμε καθόλου χρήματα και οι τσέπες μας είναι άδειες τότε έμεινε το ένα πανί της τσέπης απέναντι στο άλλο, της άλλης τσέπης: “πανί με πανί”.

Τσέπη: Η λέξη είναι τουρκική (chep) ελληνικά: θυλάκιον ενδύματος.