ΩΡΙΜΟΤΗΤΑ

Ο Κωλέτης, ευφυής και φαύλος πολιτικός, έλεγε ότι «προ της πολιτικής διοργανώσεως απαιτείται η κοινωνική». Ο Κοραής, έντιμος, φωτισμένος, διανοητής, έλεγε «ήρχισα να φοβούμαι όχι μη φωτισθή το γένος, αλλά μη, πριν αποκτήση φώτα αρκετά, κεφαλαί τινές ενθουσιαστικαίεπιχειρήσωσι προ του πρέποντος καιρού την συντριβήν του ζυγού». Ανάλογη ήταν η στάση του Καποδίστρια, που αρνήθηκε την αρχηγία της Φιλικής Εταιρείας, θεωρώντας ότι δεν είχαν ωριμάσει ακόμη οι συνθήκες για την απελευθέρωση των Ελλήνων.Σ΄ αυτές τις θέσεις που, παραδόξως, συμπίπτουν μεταξύ ανθρώπων φαύλων, ικανών και εντίμων, υπάρχει αντίλογος: Πώς μπορεί να παιδευθεί ο λαός, όταν είναι υπόδουλος; Ελευθερωθήκαμε. Και σήμερα στριβογυρίζειμέσα μας η σκέψη ότι ο λαός μας είναι ανώριμος·γι΄ αυτό υποφέρει. Χωρίς ελευθερία δεν είναι δυνατή η ωρίμαση και χωρίς ωριμότητα η ελευθερία είναι επικίνδυνη. Φαύλος κύκλος λοιπόν; Κι όμως η ιστορία διδάσκει εμπειρικά ότι η κοινωνία προχωρεί. Θα εξετάσω το θέμα ξεκινώντας από απλούστερα συστήματα, όπου όλα είναι ευκολότερα κατανοητά.

Τι θα πει ωρίμαση; Στο βιολογικό κόσμο, θεωρούμε ώριμο ένα φυτό, όταν γίνει ικανό να δημιουργήσει απογόνους, παράγοντας σπόρους που μπορούν να φυτρώσουν. Στο ζωικό βασίλειο, η ωρίμαση έχει παρόμοιο νόημα, αλλά γίνεται εμφανέστερη μια άλλη,εξίσου αναγκαία,παράμετρος: να μπορεί το νεαρό ζώο να αυτοπροστατεύεται. Να βρίσκει τροφή και να υπερασπίζεται τον εαυτό του. Κι αυτό σημαίνει, για τα θερμόαιμα τουλάχιστον, ότι για ένα διάστημα βρίσκεται υπό την προστασία της μητέρας του.

Στον άνθρωπο η βιολογική ωρίμαση του αισθητού Εγώ απαιτεί μακρό χρόνο. Τα παιδιά ωριμάζουν, γίνονται ικανά για αναπαραγωγή δηλαδή, στην ήβη, στα 10-14 έτη τους, ενώ η ικανότητά τους για αυτοπροστασία καθυστερεί, ώσπου να συμπληρωθεί η σωματική τους ανάπτυξη.Βραδύτερα συνήθως γίνεται η ωρίμαση του νοητού Εγώ, με δυνατότητα πνευματικής δημιουργίας. Και φυσικά, απαιτεί μακρό χρόνο η ωρίμαση του κοινωνικού Εγώ, η κοινωνική δημιουργικότητα, όπως είναι η λήψη πολιτικών αποφάσεων.

Η ωρίμαση απαιτεί ικανότητα όχι μόνο για αναπαραγωγή και αυτοπροστασία, αλλά και για προστασία των παιδιών, ώσπου να ωριμάσουν. Η αισθητή ωρίμαση επιτυγχάνεται με το χρόνο χωρίς δική μας ευθύνη. Η νοητή όμως επηρεάζεταιαπό την παιδεία, που σημαίνει ανάπτυξη κατάλληλων εξαρτημένων αντανακλαστικών. Ανακύπτει τώρα το ερώτημα. Πόση ελευθερία μπορούμε να αφήνουμε στα παιδιά μας; Χωρίς να εκτεθούν σε κατάλληλα ερεθίσματα, δεν θα ωριμάσουν. Τα ερεθίσματα όμως μπορεί να είναι επιβλαβή. Κάποτε, μοιραία θα αποχωρήσουμε οι γονείς τους ή απλά θα έλθει η σωματική ωριμότητα του αισθητού τους Εγώ, να αντιμετωπίσει τις προκλήσεις που προκύπτουν. Χρειάζεται επομένως μέτρο. Και πότε και πώς προκύπτει η κοινωνική ωριμότητα που σημαίνει λήψη αποφάσεων που αφορούν και σε άλλους; Είναι δύσκολες οι επιστημονικές μελέτες όταν δεν μπορεί να μετρηθεί εύκολατο μελετώμενο, όπως είναι η ωριμότητα.

Η γνωστική ωριμότητα «μετριέται» ως ένα βαθμό με ποσότητα γνώσεων ή και πιο σύνθετα, ικανότητα για λύση προβλημάτων, και, αντίστοιχα με έτη εκπαίδευσης. Προφανώς αυτό δεν αρκεί. Η νόηση εμπεριέχει σε αρμονία, γνωστικά, συναισθηματικά και βουλητικά στοιχεία. Η ώριμη συμπεριφορά μας σημαίνει απάντηση σε ερεθίσματα τέτοια που να προβλέπει λογικά ποια θα είναι η ανταπόκριση του περιβάλλοντός μας σ΄ αυτήν. Πρόβλεψη μέλλοντος δηλαδή. Τα ερεθίσματα είναι είτε εξωγενή από το περιβάλλον μας είτε ενδογενή από την ταλάντωση φυσιολογικών λειτουργιών μας. Για παράδειγμα, πεινάει το παιδί απλά διότι πέρασε η ώρα. Και του παρουσιάζονται σοκολάτες. Αν φάει μία, έχει καλώς. Αν φάει όμως δέκα, θα πονέσει το στομάχι του. Το παιδί δεν είναι ώριμο για να συγκρατηθεί και, φυσικά, πρέπει να το ελέγξει ο μεγάλος. Οι μεγάλοι πάλι δεν επιτρέπεται να αγνοήσουν ότι το παιδί (ή οποιοσδήποτε) πεινάει (ή διψάει ή έχει έπειξη για ούρηση και αποπάτηση). Ο άγουρος έφηβος έχει ίμερο για ερωτική πράξη. Φυσικά και βιολογικά νόμιμο, όπως σε όλα τα ζώα. Έχει όμως επίγνωση των συνεπειών, κύησης, νοσημάτων (μερικών θανατηφόρων), κοινωνικών; Τόσο στα παιδιά όσο και στους ενηλίκους είναι αδύνατο να μην ικανοποιήσουν, στοιχειωδώς τουλάχιστον,ανάγκες, σκοπούς και επιθυμίες. Ένας τρόπος είναι να εργασθεί το άτομο σκληρά. Άλλος να κάνει επιλογές, να περιορίσει κάποιες επιθυμίες για να επιτύχει ένα κύριο σκοπό. Άλλος είναι να δανεισθεί· θα διευκολυνθεί έτσι για όλα. Όμως έχει επίγνωση πόσο παγίδα είναι το δάνειο, ώστε να δανεισθεί για την ικανοποίηση των αναγκών και την επιδίωξη του σκοπού του, αλλά όχι για την ικανοποίηση των επιθυμιών του;

Όποιος έχει ακόμη και ανώτατου επιπέδου γνωστική παιδεία (π.χ. καθηγητές Πανεπιστημίου, ανώτατοι δικαστικοί κλπ) δεν είναι εξασφαλισμένο ότι έχει ισόρροπη ανάπτυξη των γνωστικών, συναισθηματικών και βουλητικών ικανοτήτων τους και να παίρνει ώριμες αποφάσεις. Όσοι εκλέγονται πρυτάνεις δεν είναι πάντοτε πρότυπα ώριμων προσωπικοτήτων, παρά τις ανώτατες γνωστικές ικανότητές τους. Μέλη της Ακαδημίας, με την υψηλότατη σφαιρική παιδεία τους, δεν παίρνουν πάντοτε τις καλύτερες αποφάσεις.

Η σωστή παιδεία στηρίζεται στην ανάδραση. Εκτίθεται ο εκπαιδευόμενος σε κατάλληλα ερεθίσματα που απαιτούν τη δική του συμπεριφορά, και υφίσταται τις αναγκαστικές, κατά το δυνατόν, συνέπειες της συμπεριφοράς του. Έτσι αποκτά τα κατάλληλα εξαρτημένα αντανακλαστικά: Η παράσταση της επιθυμίας ή του σκοπού του φέρνει αυτόματα στο νου την παράσταση των συνεπειών από την ικανοποίησή τους και τότε λαμβάνει τη συνειδητή, έλλογη, ώριμη, απόφαση.

Η ελεύθερη έκφραση, γραπτή και προφορική (ισηγορία) ωριμάζει το άτομο, καθώς εκτίθεται σε ανάδραση, χωρίς να εκθέτει σε τόσους κινδύνους όσους η ελεύθερη πράξη. Ο πολύς λαός, εγγράμματος, αλλά ανορθόγραφος, όποτε εκφράζει γραπτά μια θέση, δέχεται συχνά την κριτική: «Δεν ξέρεις να γράφεις και θέλεις να εκφράζεις γνώμη;» Είτε, γι΄ αυτό,δεν εκφράζεται αυτοαναστελλόμενος είτε, αντί για αντίκρουση της γνώμης του, δέχεται κριτική για την ανορθογραφία του.

Ο λαός εκπαιδεύεται κοινωνικά όταν λαμβάνει ο ίδιος αποφάσεις και υφίσταται ο ίδιος τις συνέπειες τους (ανάδραση). Ο κίνδυνος είναι προφανής. Δεν αποκλείεται η λήψη αποφάσεων από τους επαΐοντες να ενέχει λιγότερους κινδύνους (αν και είναι δύσκολο να αποδειχθεί). Την αποτυχία, ωστόσο, δεν την πληρώνουν αυτοί, αλλά ο λαός. Η λήψη αποφάσεων από το λαό δεν αποκλείεται να ενέχει περισσότερους κινδύνους. Την αποτυχία ο ίδιος την πληρώνει, αλλά συγχρόνως ωριμάζει! Η ισοπολιτεία ωριμάζει.

Ένας μεγάλος νομοθέτης (Λυκούργος, Σόλων, Κλεισθένης, Ιουστινιανός κλπ) οφείλει να λάβει υπόψη όλους τους παράγοντες της κοινωνίας στην οποίαν έχει ευθύνη, και να ισορροπήσει πώς θα συνδυασθεί η γνώση των επαϊόντων με τη γνήσια βούληση του λαού, ώστε να λαμβάνονται εκάστοτε οι ωριμότερες δυνατές αποφάσεις.