Ενίσχυση ευαλώτων

Η συντριπτική πλειονότητα θα συμφωνούσε ότι οι ευάλωτοι πρέπει να ενισχύονται. Δεν συμφωνούν όλοι, βέβαια, όπως θα το συζητήσω αργότερα. Πώς όμως πρέπει να γίνει αυτή η ενίσχυση στην πολύπλοκη κοινωνία μας;

Η πρώτη σκέψη είναι να τους δώσουμε άμεση βοήθεια. Λέγεται ελεημοσύνη. Στηρίζεται στα αποκλειστικά συναισθήματα των ανθρώπων. Η ελεημοσύνη είναι που υποστηρίζεται κυρίως από τις θρησκείες ή, καλύτερα, τους εκπροσώπους των θρησκειών, μια και τον αρχηγό των θρησκειών, το Θεό, δεν τον έχει δει ποτέ κανένας (Ιωάννης). Την υποστηρίζουν τόσο το Ευαγγέλιο, όσο και το Κοράνι. Η ελεημοσύνη όμως έχει το νόημα ότι δημιουργεί μια συναισθηματική υποχρέωση, ως την υποδούλωση, του ελεούμενου. Έτσι, οι δημοκρατικές πολιτείες δεν την θεωρούν ως τον πρωτεύοντα τρόπο για ενίσχυση των ασθενεστέρων. Συγχρόνως, η ελεημοσύνη, χωρίς ανταπόδοση δημιουργεί την αίσθηση της αργομισθίας, που είναι η κυριότερη συνιστώσα του λαϊκισμού, και με λαϊκισμούς η κοινωνία δεν πάει μπροστά. Στις θρησκείες η ανταπόδοση είναι μεταφυσική, μετά το θάνατο. Να ένα χτυπητό παράδειγμα από την αρχαιότητα που μας διδάσκει.

Εξορύχτηκε αναπάντεχα μεγάλη ποσότητα αργύρου από το Λαύριο και γεννήθηκε το πρόβλημα πώς θα διατεθεί. Ο αρχηγός των αριστοκρατών "δίκαιος" Αριστείδης εισηγήθηκε να τα μοιράσουν στις κατώτερες τάξεις. Ονομαζόταν δίκαιος, αν θυμάμαι καλά, διότι μετά τη μάχη του Μαραθώνα, ανέλαβε την ευθύνη της μοιρασιάς των λαφύρων και δεν κράτησε τίποτε για τον εαυτό του πέρα από τα ελάχιστα που του αναλογούσαν. Ο Θεμιστοκλής, αρχηγός των δημοκρατικών, αντίθετα, πρότεινε να δοθούν στους πλουσίους με τον όρο να κατασκευάσουν τριήρεις για την πολιτεία. Μ΄ αυτό τον τρόπο η κατώτερη τάξη, χωρίς γαιοκτησία δηλαδή, θα εύρισκαν δουλειά πρώτα στα ναυπηγεία για την κατασκευή των τριήρεων κι έπειτα ως ναυτικοί στα πλοία που θα ταξίδευαν. Η δημοκρατική πλειοψηφία ψήφισε την πρόταση του Θεμιστοκλή. Ο "δίκαιος" Αριστείδης εξοστρακίστηκε, ενώ η Αθήνα κατασκεύασε αξιόμαχο στόλο που πέτυχε αργότερα την κοσμοσημαντική νίκη στη ναυμαχία της Σαλαμίνας. Η ιστορία διδάσκει πως για τον άξιο ηγέτη η σημασία της πολιτείας είναι μεγαλύτερη από εκείνη οποιουδήποτε καθέκαστα πολίτη. Μέχρις ενός ορίου, ωστόσο.

Τον περασμένο αιώνα, την εποχή της M. Thatcher και του R. Reagan, επικράτησαν πολιτικές που θεωρητικά προωθήθηκαν από την Ayn Rand, μια αμφισβητούμενη Ρωσοαμερικανή φιλόσοφο και συγγραφέα, που θεωρείται η θεωρητικός του νεοφιλελευθερισμού. Ο φιλελευθερισμός θεωρεί ότι αν αφεθεί ελεύθερη η οικονομία, θα γίνει πρόοδος της κοινωνίας, και από αυτήν θα ωφεληθεί ολόκληρη η κοινωνία. Ο νεοφιλελευθερισμός στηρίζεται στο πρώτο μέρος της πρότασης, αδιαφορώντας αν θα ωφεληθεί ή όχι ολόκληρη η κοινωνία. Η υπεροχή της κοινωνίας έναντι του ατόμου είναι το δόγμα κάθε ολοκληρωτικού καθεστώτος. Υποστηρίχτηκε από αρχαίους φιλοσόφους, αλλά πάντοτε κάτω από αυστηρά δεσμευτικούς όρους, προς όφελος όλων. Ο Αριστοτέλης π.χ. θεωρεί ότι "Πρότερον τῇ φύσει πόλις ἢ οἰκία καὶ ἓκαστος ἡμῶν" (Η πόλη είναι πιο σημαντική από τη οικία και τον καθένα από μας). Αυτά όμως με την προϋπόθεση ότι ο δήμος, το σύνολο των πολιτών δηλαδή είναι ο κυρίαρχος, διοικεί τα πάντα με ψηφίσματα και στα δικαστήρια, όπου επικρατεί ο δήμος (Ἀπάντων γὰρ αὐτὸς αὐτὸν πεποίηκεν ὁ δῆμος κύριον καὶ πάντα διοικεῖται ψηφίσμασι καὶ δικαστηρίοις, ἐν οἷς ὀ δῆμος ἐστίν ὀ κρατῶν). Επομένως έρχεται σε οξεία αντίφαση με το νεοφιλελευθερισμό.

Στους σύγχρονους καιρούς, έχει γίνει γενικά αποδεκτό ότι υπάρχει ένα κατώτερο παραδεκτό επίπεδο ζωής. Η λογική είναι ότι όλοι οι άνθρωποι έχουν το δικαίωμα να ζουν. Όπως αναπνέουν τον αέρα δωρεάν έτσι πρέπει και να μπορούν να έχουν εξασφαλισμένα κάποια αγαθά, διατροφή, ύδρευση, στέγαση, παιδεία, μεταφορές, ασφάλεια, πάρκα, δρόμους πλατείες, άμυνα κλπ είτε εργάζονται είτε όχι. Φυσικά είναι συζητήσιμο για το ποια από όλα αυτά πρέπει να τα προσφέρει δωρεάν η πολιτεία. Συζητήσιμο είναι επίσης το αν κάποια από αυτά μπορούν να είναι κοινόχρηστα (π.χ. πλατείες, δρόμοι κλπ). Εξάλλου, έχουν γίνει επιστημονικές προσπάθειες να μετρηθεί το κατώτερο παραδεκτό εισόδημα για την επιβίωση του ανθρώπου. Υποχρέωση μιας πολιτείας είναι να εξασφαλίζει σε όλους τους πολίτες της τα, κατά το λαό απαραίτητα. Καθώς τίποτε δεν μπορεί να ληφθεί αν δε δοθεί από κάπου (ουκ αν λάβεις παρά του μη έχοντος, Μένιππος), για να δοθεί βοήθεια στους ευάλωτους, θα τη δώσουν οι πιο εύποροι. Το θέλουν; Από κει και πέρα η κατανομή του πλούτου είναι αναγκαίο να λαβαίνει υπόψη της με ποιον τρόπο αυτή η κατανομή θα είναι ωφέλιμη μελλοντικά στην κοινωνία. Να μην ξεχνάμε, πάντως ότι από την αρχαιότητα έχει αναγνωριστεί ότι η σχόλη είναι απαραίτητη. Το αναγνωρίζουν ο δεκάλογος του Μωυσή (Ἓξ ἡμέρας ἔργα καὶ ποιήσεις πάντα τὰ ἔργα σου. Τῇ δὲ ἡμέρᾳ τῇ ἑβδόμῃ σάββατα Κυρίῳ τῷ Θεῷ σου), ο Δημόκριτος (Βίος ἀνεόρταστος μακρὰ ὁδὸς ἀπανδόκευτος) και άλλοι.