ΦΡΟΝΗΣΗ

Τη λέξη «φρόνηση» τη χρησιμοποιεί ο Αριστοτέλης. Προέρχεται από τη «φρένα», το διάφραγμα, που θεωρούνταν έδρα των επιθυμιών, αλλά και του περιορισμού τους, σαν το φρένο που αναστέλλει τις ταχύτητες. Είναι το αντίδοτο της ύβρης.

Από την εποχή του Διαφωτισμού που οδήγησε στη Γαλλική επανάσταση καθιερώθηκαν δύο παρατάξεις, η δεξιά των εργοδοτών και η αριστερά των εργαζομένων. Η αντίθεσή τους γιγαντώθηκε με το Μαρξ και έγινε η κυρίαρχη ιδεολογία για πάνω από ένα αιώνα. Κάθε άλλη ιδεολογία ήταν παράγωγη αυτού του διπόλου. Τις τελευταίες δεκαετίες προέκυψε μια νέα, ανεξάρτητη, ιδεολογία, η οικολογία, χωρίς όμως καμιά εντυπωσιακή πολιτική παρουσία. Διάβαζα σχετική διάλεξη του Καστοριάδη του 1993. Βλέπει προφητικά τη λαίλαπα της μετανάστευσης που κατακλύζει ήδη Ευρώπη και ΗΠΑ. Ακόμη κι αν χρησιμοποιήσουν όλα τα μυδράλια που διαθέτουν, είναι ανίκανες να την αναχαιτίσουν. Οι ορδές των μισθοφόρων εξάλλου, πόσο θα υπακούουν στους μισθοδότες τους; Το σημαντικό όμως που μιλάει είναι η οικολογία.

Ζούμε το θαύμα των φυσικών επιστημών. Έχουν αυτονομηθεί. Αν υπάρχει κάτι που μπορεί να γίνει, οι επιστήμονες θα το επιτύχουν. Και κανένας δεν ξέρει ούτε μπορεί να προβλέψει πώς θα χρησιμοποιηθεί. «Ὁ ἂνθρωπος φύσει τοῦ εἰδέναι ὀρέγεται» (Αριστοτέλης). Και η όρεξη για γνώση είναι ακαταμάχητη, όσο και η όρεξη για φαγητό. Σπάνια αντιστέκεται ένας επιστήμονας σ΄ αυτή την όρεξη. Ο Χάιζεμπεργκ στη ναζιστική Γερμανία δεν συνέβαλε, λέγεται, στην κατασκευή της ατομικής βόμβας, ενώ μπορούσε. Η συμβολή του θα είχε αλλάξει την πορεία του κόσμου. Αντίθετα, οι Οππενχάιμερ και Ζαχάρωφ συνέβαλαν στην κατασκευή της και έκαναν δημόσιες δηλώσεις εκφράζοντας τύψεις για το έργο τους. Το έγκλημα όμως είχε συντελεσθεί. Φυσικά, αν δεν ήταν αυτοί, θα ήταν κάποιοι άλλοι. Το αποτέλεσμα υπήρξε καταστροφικό. Οι δικαιολογίες ότι με την ατομική βόμβα τέλειωσε πιο γρήγορα ο πόλεμος και ότι χωρίς αυτήν θα είχαν σκοτωθεί περισσότεροι άνθρωποι, είναι ανοησία που δεν αίρει το γεγονός ότι εκτελέσθηκαν χωρίς δυνατότητα άμυνας εκατοντάδες χιλιάδες άμαχοι, που, αυτοί, δεν απειλούσαν κανέναν. Τώρα πια δεν είναι στο χέρι των επιστημόνων να ανακαλέσουν τη γνώση που πρόσφεραν στον κόσμο με τον κίνδυνο αφανισμού της ζωής ολόκληρης πάνω στον Πλανήτη. Τώρα είναι στα χέρια της πολιτικής. Κι αυτή τα τελευταία χρόνια έχει παραδοθεί στα χέρια της οικονομίας.

Οι φυσικές επιστήμες δεν πέτυχαν όμως μόνο τον όλεθρο. Πέτυχαν και την παράταση της ζωής. Χάρη στην ιατρική επιστήμη, αλλά όχι μόνο. Ο κυριότερος μαζικός φονιάς των ανθρώπων, ο λιμός, έχει καταπολεμηθεί σημαντικά, χάρη στις νεότερες μεθόδους παραγωγής τροφίμων και άλλων αγαθών αναγκαίων για την επιβίωση. Καλό αυτό! Ως ποιο βαθμό; Αναρωτιόταν παλιότερα η φιλοσοφία: «Ζούμε για να τρώμε ή τρώμε για να ζούμε;» Σήμερα ισχύει: «Ζούμε για να παράγουμε ή παράγουμε για να ζούμε;» Η αύξηση της μακροζωίας είναι παγκόσμια, αν και η διαφορά μεταξύ πλούσιων και φτωχών χωρών παραμένει. Το προσδόκιμο επιβίωσης στις πλούσιες χώρες παρατάθηκε από 76 χρόνια το 1990, στα 80 το 2009, αλλά και στις φτωχές από 52 στα 57 στο ίδιο διάστημα. Αποτέλεσμα είναι ο υπερπληθυσμός. Η φοβία από τη Ρωμαϊκή εποχή και τον Malthus ότι η γη δεν θα μπορεί να θρέψει τον πληθυσμό δεν έχει δικαιωθεί. Όσο αυξάνεται ο πληθυσμός της γης, τόσο αυξάνεται και η παραγωγή – και περισσότερο. Κι όμως ο κίνδυνος μεγεθύνεται. Η μεγάλη παραγωγή και κατανάλωση συνεπάγεται άθροιση τοξικών αποβλήτων που ο πλανήτης μας δεν προλαβαίνει πια να ανακυκλώσει. Τα τοξικά προϊόντα ρυπαίνουν στεριά, αέρα και θάλασσα. Χιλιάδες ζωικά είδη εξαφανίζονται μέσα σε λίγα χρόνια. Σε λίγο θα εξαφανισθεί και το ανθρώπινο είδος. Αν δεν ληφθούν κρίσιμα μέτρα σήμερα, σε 100 χρόνια η μέση θερμοκρασία του πλανήτη θα έχει αυξηθεί κατά 10ο C που είναι ασύμβατη με την ανθρώπινη ζωή. Τι κάνομε; Ακόμη κι αν η αιτία δεν είναι αμιγώς ανθρώπινη, η ανθρώπινη παραγωγή αποδεδειγμένα την επιδεινώνει.

Προφανώς πρέπει να ανασταλεί ο ρυθμός της ανάπτυξης. Πρέπει να πάψουν να καταστρέφονται μαζικά οι μεγάλοι βιότοποι από τη ζούγκλα του Αμαζονίου ως τους θαλάσσιους παραδείσους οπουδήποτε στον κόσμο. Για να συμβεί κάτι τέτοιο, που θίγει γιγάντια συμφέροντα, απαιτείται ασύλληπτη βία. Και δεν αρκεί. Με την περιστολή της ανάπτυξης θα αρχίσει πάλι να βραχύνεται το προσδόκιμο επιβίωσης παντού και ο κόσμος θα διαμαρτύρεται με μαζικές ασυγκράτητες μεταναστεύσεις και με κάθε δυνατή βία. Ο έλεγχος της κατάστασης απαιτεί λοιπόν μια παγκόσμια δικτατορία που θα επιβάλει την παγκόσμια βία πάνω στους πάμπλουτους και στους πάμπτωχους που θίγονται καίρια όλοι με τέτοια μέτρα. Ή μήπως όχι; Υπάρχουν εναλλακτικές λύσεις;

Φοβούμαι πως οι λύσεις για ένα τέτοιο παγκόσμιο πρόβλημα βρίσκονται στα όρια της φαντασίας. Κι όμως υπάρχουν. Μια λύση είναι η Δημοκρατία. Συνήθως ταυτίζομε τη δημοκρατία με την ελευθερία. Όταν όμως ο καθένας κάνει ό,τι θέλει καταλήγει στην αυτοκαταστροφική αναρχία. Η Δημοκρατία μπορεί να είναι αμείλικτη, εξίσου όσο και μια δικτατορία. Τέτοια ήταν η αρχαία δημοκρατία στην ακμή των Αθηνών. Τα στραβοπατήματά της αυστηρότητάς της ήταν συχνά, με κορυφαίο την θανάτωση του Σωκράτη. Η διαφορά είναι ότι στις μοναρχίες οι αποφάσεις λαμβάνονται από ένα άτομο, στις ολιγαρχίες από λίγους, ενώ στη δημοκρατία από το σύνολο του λαού με ενεργητική συμμετοχή του. Μια καθολική απόφαση λοιπόν των πολιτών της γης για έλεγχο της ανάπτυξης είναι η μόνη που μπορεί να επιτύχει το ακατόρθωτο με τη μικρότερη βία. Η άλλη λύση βρίσκεται αλλού. Η ανάπτυξη επιτυγχάνεται χάρη στις φυσικές επιστήμες. Με τις γνώσεις που παράγουν μπορούν να αντισταθμίζονται οι φυσικοί νόμοι, ακόμη και η βαρύτητα. Υπάρχουν όμως και οι κοινωνικές επιστήμες. Οι γνώσεις που παράγουν μπορούν να αντισταθμίσουν τους κοινωνικούς νόμους, που γίνονται όλο και πιο ασφυκτικοί όσο αναπτύσσονται οι φυσικές επιστήμες. Πριν από τη Γαλλική Επανάσταση, κομβικό ιστορικό σημείο για την εξέλιξη της σύγχρονης ιστορίας, προηγήθηκε ο Διαφωτισμός στον οποίο υπήρχε ικανοποιητικά ισόρροπη ανάπτυξη φυσικών και κοινωνικών επιστημών. Σήμερα, οι κοινωνικές επιστήμες υπολείπονται, ενώ οι φυσικές αφηνιάζουν. Έμφαση στις κοινωνικές επιστήμες είναι υλοποιήσιμη. Μπορεί να δώσει γνώσεις τέτοιες ώστε να ξαναεπιβληθεί η πολιτική πάνω στην οικονομία και, με φρόνηση, να ελέγξει δημοκρατικά την αυτονόμηση των φυσικών επιστημών. Στόχος, η ανακατανομή αντί αναστολής της ανάπτυξης. Περιττό να τονίσω την αναγκαιότητα και των ανθρωπιστικών επιστημών, όπως στην κλασική αρχαιότητα, μόνο που η κατάδειξη αυτής της αναγκαιότητας είναι πιο δύσκολη παρά στις φυσικές και κοινωνικές επιστήμες.