Του Δημ. Α. Σιδερή, ομ. Καθηγητή καρδιολογίας

ΥΠΑΚΟΗ ΚΑΙ ΠΕΙΘΑΡΧΊΑ

  • Τρίτη, 6 Μαρτίου, 2018 - 06:22

Η ομαδική ζωή συνεχίζεται μόνον με κανόνες. Στην απλή περίπτωση μιας αγέλης κάθε μέλος της πεινάει, αναζητεί τροφή και τρώει σκοτώνοντας μιαν άλλη ζωή, φυτική τα χορτοφάγα, ζωική τα σαρκοβόρα και επιβιώνει. Ακόμη, κάθε ενήλικο μέλος της αισθάνεται την ανάγκη να κάνει έρωτα, κάνει, και το είδος διατηρείται. Προφανώς τα ισχυρότερα είδη έχουν καλύτερες πιθανότητες να επιβιώσουν. Το μειονέκτημα της αγέλης είναι ότι σε περιόδους ένδειας, π.χ. μακροχρόνια αναβροχιά, τα ισχυρά ζώα καταναλώνοντας περισσότερη ενέργεια (ισχύς=ενέργεια/χρόνου) έχουν λιγότερες πιθανότητες να επιβιώσουν. Οι ελέφαντες και τα λιοντάρια κινδυνεύουν τότε περισσότερο από τα ποντίκια και τις κατσαρίδες. Στην περίπτωση μιας κοινωνίας, όπως κάποιων εντόμων, μελισσών, μυρμηγκιών κλπ, κάθε μέλος της φροντίζει όχι τόσο για την αναζήτηση τροφής, όσο για τη δημιουργία αποθεμάτων διαθέσιμων σε όλη την κοινωνία (π.χ. μέλι). Ο κίνδυνος της ένδειας μειώνεται, αλλά αναπτύσσεται η ομαδική βία, καθώς μέλη άλλων κοινωνιών του ίδιου είδους προσπαθούν να σφετερισθούν τα αποθέματα άλλων: Πόλεμος. Όλα τα παραπάνω γίνονται αυτόματα.

Οι άνθρωποι έχομε το προνόμιο να ορίζουμε μόνοι μας τους κανόνες της κοινωνίας μας. Ο άνθρωπος είναι πολιτικό (όχι κοινωνικό) ζώο (Αριστοτέλης). Επειδή λοιπόν τους κανόνες κάποιοι πρέπει να τους διαμορφώνουν και να φροντίζουν για την εφαρμογή τους η πολιτεία έχει άρχοντες και αρχομένους. Οι άρχοντες αποφασίζουν τους κανόνες (νόμους), οι αρχόμενοι τους εφαρμόζουν. Η απλή περίπτωση είναι η υπακοή. Ο άρχοντας, συχνά μονάρχης, αποφασίζει, διατάζει και οι αρχόμενοι είναι υποχρεωμένοι να υπακούν. Στις σύγχρονες κοινωνίες αυτό δεν είναι ανεκτό. Ναι, οι άρχοντες, μονάρχες, ολιγάρχες (δηλαδή κυβέρνηση, βουλή, δικαστές, οι τρεις εξουσίες) αποφασίζουν, διατάζουν και φροντίζουν για την εφαρμογή των διαταγών, αλλά μέσα στα πλαίσια προδιαγραμμένων περιορισμών, που λέγονται Σύνταγμα. Ο βασιλιάς είναι υποχρεωμένος να διατάζει κι ο στρατιώτης να υπακούει. Δεν μπορεί να πάψει ο βασιλιάς να δίνει διαταγές ή να διατάζει πέρα από τη δικαιοδοσία του. Η συμμόρφωση τόσο των αρχομένων όσο και των αρχόντων με γενικούς κανόνες λέγεται πειθαρχία, όχι υπακοή. Πειθαρχία υπάρχει κατεξοχήν στις κοινωνίες, υπακοή στις αγέλες.

Πώς επιτυγχάνεται όμως η πειθαρχία στην ανθρώπινη κοινωνία; Η συμπεριφορά μας καθορίζεται από δύο μεγάλους παράγοντες. Μπορεί να υπαγορεύεται από φυσιολογικές ανάγκες που ταλαντώνονται με περιοδικές επιθυμίες, Κάθε τόσο διψάμε, πεινάμε, ουρούμε, κάνομε έρωτα κλπ. Εκτελούμε σωματικά τα δέοντα και πάλι επανάληψη. Ή, μπορεί να απαντούμε σε ένα ερέθισμα. Μας τσιμπάει ένα αγκάθι και κάνομε κινήσεις για να το απομακρύνουμε. Βλέπομε ένα νόστιμο μεζέ πριν πεινάσουμε και μας ανοίγει η όρεξη ή βλέπομε ένα προκλητικό γυμνό και διεγειρόμαστε: Ανταποκρίσεις σε φυσικά ή εξαρτημένα αντανακλαστικά. Χάρη στα αντανακλαστικά μαθαίνομε, δηλαδή αποκτούμε συνήθειες. Οι συνήθειες, σαν την αδράνεια στη Φυσική, αντιστέκονται στην αλλαγή συμπεριφοράς, αλλά όταν αναπτυχθεί νέα συνήθεια, συμβάλλουν στη διατήρησή της. Για να αναπτυχθεί νέα συνήθεια, νέο εξαρτημένο αντανακλαστικό, απαιτούνται ζευγαρωτές επαναλήψεις ερεθισμάτων.

Ο πιο απλός τρόπος για να αποκτηθεί μια συνήθεια είναι το σύστημα ποινών και ανταμοιβών. Όταν κάποιος κάνει κάτι που δεν πρέπει τιμωρείται και όταν κάνει το σωστό ανταμείβεται. Πολύ αποτελεσματική μέθοδος, μόνο που δεν εσωτερικεύεται επαρκώς ούτε διαρκεί. Ο μαθητευόμενος κάνει αυτό που πρέπει, όχι επειδή πρέπει, αλλά προσδοκώντας την ανταμοιβή. Από την άλλη, αποφεύγει να παραβιάσει τους κανόνες για το φόβο της ποινής, αλλά νοιώθει οργή για την ποινή, και σε πρώτη ευκαιρία, ευρισκόμενος έξω από επιτήρηση, παραβιάζει τους κανόνες.

Μια άλλη μέθοδος, πολύ πιο δύσκολη, είναι να ζει κάποιος σε συνθήκες που δεν είναι δυνατή η παραβίαση των κανόνων. Έτσι, συνηθίζει ότι δεν υπάρχει άλλο από το να τους τηρεί. Μα μπορεί να υπάρξει κάτι τέτοιο; Βέβαια τα κοινωνικά έντομα έτσι ζουν, εντελώς ανίκανα να ξεφύγουν από τους περιορισμούς τους. Στον άνθρωπο όμως; Να πώς το βλέπω. Όταν παίζω ένα παιχνίδι, τηρώ τους κανόνες, αλλιώς αποβάλλομαι. Πού και πού όμως κάνω ζαβολιά. Αν την προσέξει κάποιος, αποβάλλομαι από το παιχνίδι. Αν όμως δεν γίνω αντιληπτός, νικάω. Κι αυτός είναι ο σκοπός μου. Τώρα παίζω το ίδιο παιχνίδι στον κομπιούτορά μου, μπορεί να είναι μια παρτίδα σκάκι ή με τράπουλα ή άλλο. Τώρα είναι αδύνατο να κάνω ζαβολιά. Αυτή είναι η κύρια διαφορά του υπολογιστή από τον ανθρώπινο αντίπαλο.

Μα είναι δυνατό σε μια ανθρώπινη κοινωνία κάτι τέτοιο; Θα αναφερθώ σε παραδείγματα. Στην αρχαία Αθήνα η πιο υπεύθυνη θέση, σαν του ανώτατου άρχοντα ας πούμε, ήταν εκείνη που ο κάτοχός της διατηρούσε τη σφραγίδα του κράτους, τα κρατικά αρχεία και τον κρατικό θησαυρό. Ε, λοιπόν αυτός ο άνθρωπος επιλεγόταν με κλήρωση και άλλαζε κάθε μέρα. Φαντάζεστε λοιπόν πως ήταν δυνατό να υπάρξει σ΄ αυτό τον τομέα, μ΄ αυτούς τους όρους, διαφθορά, ζαβολιά; Οι ΗΠΑ υποφέρουν από θανάτους από οπλοχρησία. Αλλαγή νοοτροπίας δεν γίνεται. Διαταγή «μη σκοτώνετε» είναι ανεφάρμοστη. Απαγόρευση της οπλοκατοχής είναι η προφανής λύση. Να κι άλλο παράδειγμα. Στην κλασική εποχή όλοι ήταν εγγράμματοι, διάβαζαν και έγραφαν χωρίς ορθογραφικά λάθη. Πώς το πέτυχαν; Απλούστατα, είχαν κάνει τη μεγαλοφυή ανακάλυψη του Ελληνικού αλφαβήτου: Για κάθε προφερόμενο φθόγγο υπήρχε ένα μόνο γραπτό σύμβολο (γράμμα) και κάθε γράμμα προφερόταν με ένα μόνο τρόπο. Εφάρμοσαν, μόνοι αυτοί, αντίθετα από τους βαρβάρους, το «νόμο» που ανακάλυψε αιώνες αργότερα ο διάσημος Ελβετός γλωσσολόγος F. Saussure: «ο μόνος λόγος ύπαρξης της γραφής είναι να παραστήσει τη γλώσσα». Η εύκολη ικανότητα γραφής συνέβαλε στην αρχαία δημοκρατία, καθώς όλοι είχαν ίση δυνατότητα να διαβάζουν τους νόμους και να προτείνουν γραπτά νομοσχέδια. Η γλώσσα όμως είναι ζωντανή, εξελίσσεται διαρκώς. Στην ελληνιστική περίοδο, η γραφή δεν ήταν πια αναγκαία για όλους, καθώς δεν υπήρχε πια δημοκρατία. Ενώ η γλώσσα εξελισσόταν από γενιά σε γενιά και άλλαζε, η γραφή έμενε καθηλωμένη, όπως ήταν στην κλασική περίοδο. Έτσι φθάσαμε στη σημερινή κατάσταση, που έχομε 15 τρόπους να γράφουμε 5 φωνήεντα! Σήμερα δεν υπάρχουν Έλληνες που μπορούν να γράψουν μια σελίδα χωρίς ορθογραφικό λάθος (εξαιρώντας τον Μπαμπινιώτη). Για να μην πατάμε τη διπλή γραμμή στις εθνικές οδούς, πρέπει αυτή να αντικατασταθεί με νησίδα. Για να σταματήσει η πελατειακή σχέση βουλευτών με ψηφοφόρους και κόμμα (αν δεν πουλήσουν εκδούλευση δεν ψηφίζονται και αν δεν υπακούσουν στο κόμμα δεν ξαναείναι υποψήφιοι), η απλή λύση είναι να κληρώνονται, όπως γινόταν για την επιλογή των βουλευτών/δικαστών από τους προγόνους μας. Η προγραμματισμένη ανάπτυξη νοοτροπίας με πειθαρχία είναι δυνατή. Τη θέλομε όμως; Δική μας απόφαση.

Διαβάστε ακόμα