Η τέχνη για την τέχνη

Η Τέχνη είναι για την Επιστήμη και την Ηθική ό,τι είναι το συναίσθημα για τη λογική και τη βούληση. Έχει λοιπόν σκοπό η τέχνη; Έχει σκοπό το συναίσθημα;

Το δίλημμα υπάρχει από πολλούς αιώνες. Ο Αμερικανός Χουΐσλερ (James McNeill Whistler) έγραφε: "Η Τέχνη θα έπρεπε να είναι ανεξάρτητη όλης της κενολογίας και εκμεταλλεύσεως ξένων προς αυτή σκέψεων για να αποσπά το εύκολο χειροκρότημα — θα πρέπει να στέκει από μόνη της ... και να αποζητά την καλλιτεχνική αίσθηση του ματιού ή του αυτιού, χωρίς να την περιπλέκει με συναισθήματα τελείως ξένα προς αυτή, όπως πίστη, οίκτο, έρωτα, πατριωτισμό και τα τοιαύτα." Στον αντίποδα, ο σοσιαλιστικός ρεαλισμός, υποστηρίζει ότι "η τέχνη θα πρέπει να είναι πολιτικοποιημένη και να μεταδίδει το σοσιαλιστικό μήνυμα". Παρακάμπτει το δίλημμα, ο Ντοστογιέφσκι (Фёдор Достое́вский‎‎) δηλώνοντας ότι "η ομορφιά θα σώσει τον κόσμο": ακόμα και αν ο σκοπός της τέχνης είναι καθαρά και μόνο αισθητικός (η ομορφιά), η τέχνη ενέχει σημαντικότατη, την υπέρτατη χρηστική αξία (να σώσει τον κόσμο)". Ο Περικλής (Επιτάφιος) διακηρύσσει: "Φιλοκαλοῦμεν μετ’ εὐτελείας καὶ φιλοσοφοῦμεν ἄνευ μαλακίας". Αν ευτέλεια είναι το αντίθετο της πολυτέλειας, τότε μας αρέσει ό,τι είναι χρήσιμο, αλλά το κάνομε ωραίο. Συμπληρώνει λέγοντας πως είμαστε φίλοι της σοφίας, αλλά χωρίς αυτοϊκανοποίηση. Η σοφία μας είναι χρήσιμη.

Πραγματικά, κάθε Τέχνη, εικαστική στην όραση και παραστατική στην ακοή, υπηρετεί εμφανώς κάποιο σκοπό. Όλες οι θρησκείες έχουν ένα τυπικό, μουσικούς ύμνους (Αινείτε αυτόν εν ήχω σάλπιγγος· αινείτε αυτόν εν ψαλτηρίω και κιθάρα), αλλά και εικαστικούς. Ακόμη και θρησκείες που απαγορεύουν αυστηρά τα είδωλα (Οὐ ποιήσεις σεαυτῷ εἴδωλον, οὐδὲ παντὸς ὁμοίωμα, ὅσα ἐν τῷ οὐρανῷ ἄνω καὶ ὅσα ἐν τῇ γῇ κάτω καὶ ὅσα ἐν τοῖς ὕδασιν ὑποκάτω τῆς γῆς) έχουν να επιδείξουν εξαιρετικά εικαστικά έργα, ανεικονικά, αλλά διακοσμητικά και αρχιτεκτονικά. Και οι ιδεολογίες έχουν πλήθος αριστουργημάτων μουσικών (π.χ. εμβατήρια) και εικαστικών, όπως η Γκουέρνικα του Πικάσσο (P. Picasso). Και, φυσικά, η διαφήμιση μπορεί να παρουσιάσει θαυμάσια έργα τέχνης. Αναρωτιέμαι όμως πώς η τέχνη προάγει την επίτευξη ενός σκοπού.

Τα αναγκαία για την επιβίωση είναι η τροφή που η έλλειψή της γίνεται αντιληπτή με πείνα· το νερό (δίψα)· η προστασία από το κρύο, τη ζέστη και άλλες φυσικές απειλές κλπ. Τίποτε από όλα αυτά δεν ικανοποιείται από την Τέχνη. Βρίσκομε ειδώλια Κυκλαδικά που παριστάνουν αρπιστές ή αυλητές χιλιάδες χρόνια προηγουμένως, αλλά και ζωγραφισμένα ζώα σε σπηλιές σε προμυθικούς χρόνους. Δεν υπηρετούν ζωτικές ανάγκες.

Συνηθίσαμε να θεωρούμε πως για να είναι κάτι χρήσιμο, πρέπει να έχει σχέση με τη γνώση ή την ηθική. Με τη γνώση συλλέγομε στοιχεία που τα συνδυάζομε για να σχηματίσουμε τη βούληση και ομαδικά την ηθική μας. Το συναίσθημα και κοινωνικά η Τέχνη τι ρόλο παίζουν;

Μια ζυγαριά. Στη μια μεριά βάζομε το αντικείμενο που θα ζυγίσουμε, στην άλλη βλέπομε το βάρος (ή τη μάζα) του. Και τα δυο ορατά. Αυτά τα δύο συνδέονται μεταξύ τους με ένα μηχανισμό ισορροπίας που δεν είναι άμεσα αντιληπτός. Αυτός ο μηχανισμός, εκτός από το ότι δείχνει το σημείο της ισορροπίας, έχει και ειδικότητα και ευαισθησία. Διαταράσσεται η ισορροπία με μικρότερες ή μεγαλύτερες διαφορές (ευαισθησία), σχεδόν μόνον από το μετρούμενο μέγεθος, ελάχιστα από άλλα (ειδικότητα). Αντίστοιχα στις αισθήσεις μας, η όραση π.χ. έχει ευαισθησία που μπορεί να μετρηθεί, όπως προσδιορίζοντας μικροδιαφορές αποχρώσεων ή σχημάτων που μπορεί να διακρίνει· και ειδικότητα, αφού διεγείρεται μόνον από φως, ηλεκτρομαγνητικές ταλαντώσεις σε φάσμα συχνοτήτων που ορίζει το ουράνιο τόξο. Άλλου είδους ερεθίσματα δεν διεγείρουν την όραση εκτός αν είναι πολύ ισχυρά (π.χ. βλέπομε μια αστραπή, αν κάποιος μας δώσει μια γροθιά στο μάτι).

Αντίστοιχα το έργο τέχνης συνδέει κατά κάποιον τρόπο την επιστήμη με την ηθική. Η ηθική (και επίσημα το δίκαιο) ορίζει πώς πρέπει να συμπεριφερόμαστε, αφού είμαστε πολιτικά ζώα. Περιορίζει την ελευθερία μας. Αλλά είμαστε και αγελαία ζώα, όπου περιορισμοί είναι οι φυσικοί, όχι οι κοινωνικοί, νόμοι. Η ανώτατη αρχαία τέχνη, το θέατρο, έδειχνε ακριβώς αυτή την αντιπαράθεση μεταξύ του ήρωα για τον οποίον το κοινό αισθάνεται έλεο, και του νόμου, υπερανθρώπινου, θεϊκού ή κοινωνικού, προς τον οποίο το κοινό αισθάνεται φόβο. Η ισορροπία μεταξύ τους είναι η κάθαρση. Κάτι αντίστοιχο βλέπομε σήμερα σε ένα κονσέρτο, όπου γίνεται αντιπαράθεση μεταξύ του σολίστα και της ορχήστρας. Σε ένα πίνακα βλέπομε ένα κεντρικό θέμα, κάποιον "ήρωα", έναντι του περιβάλλοντός του ("φόντου").

Η διέγερση του ματιού και του αφτιού δεν είναι απαρχή ενός αντανακλαστικού που θα καταλήξει σε κίνηση ή έκκριση και μπορεί να επηρεάσει την ένταση της διέγερσης. Μπορεί όμως να προκαλεί γενικευμένη διέγερση ή χαλάρωση. Ισχυρά οπτικά και ακουστικά ερεθίσματα ή με απότομες μεγάλες μεταβολές διεγείρουν· ήπια, όπως η ημιτονοειδής ταλάντωση ενός λίκνου, ηρεμούν. Ανάλογα με την κατάστασή μας, η διέγερση ή ηρεμία μπορούν να προσλαμβάνονται ευχάριστα ή δυσάρεστα, πάντως συναισθηματικά. Η τέχνη προκύπτει μετά από έμπνευση.

Έμπνευση είναι η σύλληψη μιας ιδέας. Είναι η γονιμοποίηση μιας ιδέας με μιαν άλλη ιδέα, έτσι που η έμπνευση μπορεί να εξελιχθεί δημιουργικά. Ευνοείται η εμφάνιση έμπνευσης από τρεις παράγοντες: έναν ακλόνητο σκοπό, που εστιάζει την ταλαντούμενη προσοχή σε ορισμένο σημείο, στο ίδιο πάντα· ένα καλό απόθεμα σχετικών γνώσεων στη μνήμη αλλά και τυχαία ερεθίσματα που συγκρίνονται με το ατελές σχέδιο του σκοπού· και κοινωνικές ανάγκες που ενισχύουν διαρκώς το σκοπό και την αποθήκευση σχετικών γνώσεων στη μνήμη με εστιασμένη μάθηση. Από την πλευρά του δημιουργού χρειάζονται επομένως αφενός η κατάλληλη προσωπικότητα, ικανή να θέτει ένα σκοπό και να εστιάζει σ΄ αυτόν την προσοχή του, αφετέρου κοινωνικές ανάγκες, όπως αυτές που τονίζονται από το σοσιαλιστικό ρεαλισμό, τη θρησκευτικότητα κλπ· και εκ τρίτου δεδομένα από ένα απόθεμα γνώσεων, δηλαδή εκπαίδευση, και από τυχαία ερεθίσματα που παρέχονται από το περιβάλλον με απροσδόκητο τρόπο. Όλα τα παραπάνω μπορούν να επιτευχθούν από μια μηχανή, όπως είναι η λεγόμενη τεχνητή νοημοσύνη, με εξαίρεση τον παράγοντα τύχης που τον συλλαμβάνει μόνον όποιος έχει την κατάλληλη προσωπικότητα.

Η κοινωνία οφείλει την ενότητά της σε δύο παράγοντες. Ο ένας είναι η αλληλεξάρτηση κάθε μέλους της από τα άλλα. Καθένας επιτελεί διαφορετικό έργο, αλλά όλοι μαζί υπηρετούν κοινό σκοπό. Καθώς αυτή η ρύθμιση δημιουργεί ανταγωνισμούς, ο άλλος παράγοντας είναι η κοινή στάση όλων απέναντι στα έργα τέχνης. Κι αυτός είναι ο σκοπός της.