Δούλες και κλωστηρούδες

Όταν ήμουν παιδί, λέω πριν από 75 τόσα χρόνια, υπήρχε σημαντική λειψανδρία στην πατρίδα μου, τη Σύρο. Μεγάλος αριθμός ανδρών έλειπαν από τη Σύρο ως ναυτικοί. Οι κοπέλες επικρατούσαν και ασχολούνταν με ποικίλα επαγγέλματα. Σημαντικός αριθμός ήταν υπηρέτριες σε διάφορα νοικοκυριά και άλλες πολλές ήταν εργάτριες στα εργοστάσια, κυρίως κλωστοϋφαντουργία. Τα σπίτια είχαν ανάγκη από υπηρέτριες. Δεν υπήρχαν τότε ηλεκτρικά πλυντήρια ρούχων, πιάτων, ψυγεία, ηλεκτρικές κουζίνες, ηλεκτρικές σκούπες κλπ. Η νοικοκυρά ασχολούνταν με τα παιδιά και με τις κοινωνικές υποχρεώσεις της και επιπλέον με την επίβλεψη των υπηρετριών. Τις έλεγαν περιφρονητικά δούλες ή ευφημιστικά ψυχοκόρες. Τώρα το μαθαίνω, αλλά τότε δεν το είχα αντιληφθεί ποτέ: Στα ανεπίσημα καθήκοντα της δούλας ήταν και να ικανοποιεί τις εφηβικές ανάγκες των αρρένων γόνων της οικογένειας. Με όλες τις συνέπειες. Αντισύλληψη δεν υπήρχε. Επαναλαμβάνω ότι δεν είχα αντιληφθεί τότε κάτι τέτοιο, ίσως διότι ήταν σπάνιο στη μικρή μας πόλη ή ίσως διότι ήμουν μικρός για να φτάσει το νέο ως εμένα. Αντίθετα, αντιλαμβανόμουν την εικόνα της ψυχοκόρης. Όταν έφθανε η ώρα και το κορίτσι είχε βρει τον κατάλληλο γαμπρό, η οικογένεια την προίκιζε στοιχειωδώς ανάλογα με τις δυνάμεις της.

Ο Αριστοτέλης θεωρεί ότι η οικογένεια είναι το κύτταρο της κοινωνίας. Σ΄ αυτήν καθένας έχει το δικό του ρόλο. Η εξουσία του άνδρα στη γυναίκα εκφράζει την αρχή (πολιτική) που ασκείται σε ελεύθερα και ισότιμα όντα. Η εξουσία του πατέρα στο τέκνο δηλώνει την αρχή (βασιλική) που ασκείται σε ελεύθερα και όχι ισότιμα όντα. Τέλος η εξουσία του κυρίου στο δούλο παραπέμπει στην αρχή (δεσποτική) που ασκείται σε μη ελεύθερα όντα. Ο δούλος θεωρούνταν μέλος της οικογένειας, αλλά δεν ήταν ελεύθερος. Διαφορετική αντίληψη από εκείνη της Ρωμαϊκής εποχής ή της εποχής των κονκισταδόρων, όταν ο δούλος θεωρούνταν πράγμα (res). Στην παιδική μου ηλικία η δομή της οικογένειας θύμιζε την Αριστοτελική, μόνο που οι υπηρέτες ήταν ελεύθερα όντα. Όποτε ήθελαν έφευγαν από τη δουλειά τους.

Από την άλλη οι κοπέλες που εργάζονταν ως κλωστηρούδες είχαν μια σημαντική χειραφέτηση. Έπαιρναν μισθό από την εργασία τους. Αυτό τους επέτρεπε να έχουν και μια πιο ελευθεριάζουσα κοινωνική και γενετήσια συμπεριφορά. Οι ψυχοκόρες, που περίμεναν το γαμπρό, ακόμη και με ένα συνοικέσιο, και την κάποια, όχι υποχρεωτική βέβαια, προίκα, τις έβλεπαν λίγο υποτιμητικά. Πάντως η κοινωνική θέση της υπηρέτριας δεν ήταν τότε πολύ ξεκάθαρη. Πρέπει να ήμουν 12 χρονών, όταν άρχιζα να μπαίνω στην ήβη και λιγάκι στοιχειωδώς να αυθαδιάζω, ή τουλάχιστον να αμφισβητώ τι έλεγαν οι μεγάλοι. Κάτι συζητούσαν η θεία μου με τις άλλες κυρίες για τα προβλήματα που είχαν με τις υπηρέτριές τους κι εγώ πετάχτηκα και είπα (χωρίς να πολυκαταλαβαίνω τι έλεγα) ότι η κυρία πρέπει να συμπεριφέρεται στην υπηρέτρια όπως ο προϊστάμενος στον υφιστάμενο υπάλληλο. Η θεία μου θίχθηκε. "Στη δούλα μου; σαν υφισταμένη μου; Κύριε ελέησον!"

Πέρασαν πολλά χρόνια από τότε και πολλά άλλαξαν. Τις γυναίκες, δούλες, εργάτριες και όποιες άλλες, τις εκμεταλλεύονταν τότε κάποιοι άντρες. Οι γυναίκες τώρα έχουν ψήφο ισότιμη με των ανδρών. Σπουδάζουν τόσες όσοι και οι άνδρες ή και περισσότερες. Σε κάποιες χώρες έπαψε η εκμετάλλευση ανθρώπου από άνθρωπο και αντικαταστάθηκε με εκμετάλλευση του ανθρώπου από το κράτος. Σε άλλες, η ισοτιμία επιτεύχθηκε με υποβιβασμό των ανδρών στο επίπεδο που είχαν προηγουμένως οι γυναίκες. Η ισότητα ανδρών και γυναικών επιτεύχθηκε με τίμημα τη γιγάντωση της ανισότητας μεταξύ λίγων με υπέρογκες εξουσίες, πολιτικές και οικονομικές και μεγάλου πλήθους που διαρκώς μεγαλώνει με ισοπεδωμένες μεταξύ τους χαμηλές δυνατότητες. Δεν αισθάνομαι πολύ περήφανος για την εποχή που ζω.

Κι όμως δεν θα είχα σοβαρή αντίρρηση να αντικατασταθεί η εκμετάλλευση ανθρώπου από άνθρωπο με εκμετάλλευση του ανθρώπου από το κράτος, αν το κράτος ήταν το σύνολο των ανθρώπων, εκφράζοντας τη βούληση όλων. Τότε θα μεταμορφωνόταν η εκμετάλλευση σε αλληλεξυπηρέτηση. Δεν έχω ακούσει όμως να γίνεται κάτι τέτοιο πουθενά στον κόσμο. Οι εκάστοτε κρατούντες σε οποιοδήποτε σύστημα διατείνονται ότι, τους κυβερνήτες, τους βουλευτές, εμείς τους εκλέγομε, άρα μας εκπροσωπούν. Κάθε λαός, λένε, έχει ηγέτες εκείνους που του αξίζουν. Μεγάλη, κυνική απάτη. Δεν πιστεύω πως ένας λαός από τον οποίον προέκυψε ένας Μπετόβεν ή ένας Γκαίτε, εκπροσωπούνταν από έναν ηγέτη που λεγόταν Αδόλφος Χίτλερ, μολονότι (ή ίσως επειδή) είχε εκλεγεί. Σε μια γνήσια δημοκρατία, οι άρχοντες δεν εκλέγονται, διότι εκλογή σημαίνει συναλλαγή, πελατειακή ή και εκβιαστική σχέση. Ο υποψήφιος πουλάει εξυπηρέτηση για να αγοράσει ψήφους ή προστασία από κακοποιούς που υπακούν σε αυτόν. Ή, πιο ωμά αγοράζοντας ψήφους με χρήμα. Σε μια δημοκρατία, δίνει τον ορισμό ο Αριστοτέλης, οι άρχοντες κληρώνονται, ενώ αν εκλέγονται, αυτό είναι ολιγαρχία ("Λέγω δ΄ οἷον δοκεῖ δημοκρατικὸν μὲν εἶναι τὸ κληρωτὰς εἶναι τὰς ἀρχὰς, τὸ δ΄ αἱρετὰς ὀλιγαρχικὸν". Και διαβλέπει πως το να εκλέγεις μεταξύ προεπιλεγμένων υποψηφίων είναι επικίνδυνο ("Ἒχει δὲ καὶ περὶ τὴν αἳρεσιν τῶν ἀρχόντων τὸ ἐξ αἱρετῶν αἱρετούς ἐπικίνδυνον").

Έστω. Τώρα δεν έχομε ανάγκη από "δούλες". Λέμε. Έχομε βέβαια. Μπορεί οι δουλειές του σπιτιού να γίνονται πολύ πιο άκοπα με την πρόοδο της τεχνολογίας. Όμως ακριβώς λόγω της τεχνολογίας ζούμε πολύ περισσότερο (τι ωραία!) που σημαίνει πως φθάνομε στο σημείο που όλοι ξεχνάμε ή και χάνομε κάθε ικανότητα σκέψης, πως δεν μπορούμε να ισορροπήσουμε, που έχομε ό,τι συνοδεύει ανίατα το γήρας που ουκ έρχεται μόνο. Και χρειαζόμαστε κάποιο πρόσωπο να μας περιποιείται προσωπικά. Και βέβαια δεν βρίσκομε, διότι πια οι κοπέλες που παλιότερα ήταν εργάτριες ή υπηρέτριες, τώρα είναι σπουδασμένες. Και προσλαμβάνομε αλλοδαπές, Φιλιππινέζες, Ουκρανές, Γεωργιανές, κλπ. Που γίνονται πάλι δούλες, χωρίς ψήφο, χωρίς τη στοιχειώδη βούληση που κέρδισαν με αγώνες οι γυναίκες. Οι πιο όμορφες από αυτές γίνονται εμπόρευμα για εντελώς ωμή εκμετάλλευση, και μάλιστα σε βιομηχανικούς ρυθμούς, σε κατάλληλους οίκους. Εκεί, πληρώνοντας, γίνονται όλα ανεκτά.

Ακούω από την Αλβανή οικιακή βοηθό μου, ότι στην πατρίδα της τα χωριά έχουν εγκαταλειφθεί, όπως και τα δικά μας. Οι άντρες δεν θέλουν να φύγουν, να έλθουν στον Ελληνικό παράδεισο να εργασθούν (αφού εμείς δεν έχομε εργάτες), διότι εκεί κερδίζουν πολύ περισσότερο καλλιεργώντας ινδική κάναβη. Κι όμως τα χωριά τους ερημώνουν, διότι δεν μένουν σ΄ αυτά γυναίκες και τα παλικάρια δεν βρίσκουν να παντρευτούν. Σκέφτομαι πως κι εδώ γίνονται τα ίδια, αν και η καναβουριά καλλιεργείται μόνον όπου υπάρχει πολιτική προστασία.