Από πρώτο χέρι

Αγοράζω ένα κουστούμι. Αφόρετο, ατσαλάκωτο, ωραίο. Διάλεξα εκείνο που μου ταίριαζε ή μου άρεσε. Ή πήγα στο ράφτη κι εκείνος μου πήρε τα μέτρα, εγώ διάλεξα το ύφασμα και αυτός έραψε ένα κοστούμι κατάλληλο ειδικά μόνο για μένα. Έτσι κι αλλιώς το φόρεσα μερικές φορές, έπειτα το βαρέθηκα ή άρχισε κάπως, σχεδόν αδιόρατα, να φθείρεται και εγώ το πούλησα. Κάποιος, λιγότερο εύπορος από εμένα, αγοράζει φτηνά το πρώην ένδυμά μου από δεύτερο χέρι. Έτσι ακατάπαυστα φθείρονται όλα τα αγαθά που, χωρίς σαφή λόγο ή για ποικίλους αδιευκρίνιστους ή και πιο σαφείς λόγους, αλλάζουν ιδιοκτήτη και ιδιοχρήστη.

Όπως τα αγαθά, που γίνονται αντιληπτά με τις αισθήσεις μας, έτσι και οι άυλες πληροφορίες, οι ειδήσεις, μπορούν να μεταφέρονται από στόμα σε στόμα, "μεταστοματισμένες", ενώ διαρκώς φθείρονται. Αυτές που φθάνουν ως εμένα διαφέρουν κάπως από τις αρχικές.

Τα πάντα διαρκώς φθείρονται. Η τάξη διαρκώς δίνει τη θέση της στην αταξία. Η χρήση επιταχύνει τη φθορά. Κάθε φορά που περνά ένα αντικείμενο από τον ένα στον άλλο αυξάνει τη φθορά του. Το ίδιο κάθε φορά που περνά μια πληροφορία από τον ένα στον άλλο, αλλοιώνεται. Ωστόσο υπάρχει και μια αντίστροφη πορεία με ποικίλους τρόπους. Ένα καλοδιατηρημένο τμήμα από ένα γενικά φθαρμένο κουστούμι το παίρνω και το ενώνω με ένα άλλο καλοδιατηρημένο μέρος από άλλο κουστούμι και μπορώ να δημιουργήσω ένα σχεδόν εντελώς καινούργιο ένδυμα κι εγώ που τα είχα από δεύτερο χέρι, γίνομαι κάτοχος ενός πρωτότυπου αγαθού. Εξάλλου, μια είδηση που έφθασε σε μένα από δεύτερο χέρι έχει εξαπλωθεί και σε άλλους, από τους οποίους την παίρνω εγώ και οι αλλοιώσεις της δεν είναι ίδιες. Εναπόκειται στη δική μου κρίση να διασταυρώσω τις δυο ειδήσεις, που έφθασαν ως εμένα και οι δύο έμμεσα από φήμη, λίγο διαφορετικές μεταξύ τους και να αποκαταστήσω ως ένα βαθμό (ποτέ πλήρως) την αρχική.

Η πληροφορία "από πρώτο χέρι" έχει πολύ μεγαλύτερη αξιοπιστία από την έμμεση. Ένα δικαστήριο θα δεχθεί ως αληθινή την κατάθεση ενός μάρτυρα ότι είδε τον κατηγορούμενο να σκοτώνει το θύμα, μέχρις αποδείξεως του εναντίου. Αντίθετα, δεν θα δεχθεί αποδεικτική την κατάθεση εκείνου που λέει πως του είπε κάποιος ότι είδε τον κατηγορούμενο να φονεύει το θύμα. Η σημασία του αυτόπτη και του αυτήκοου είναι πολύ ισχυρή. Η αποδεικτική αξία μιας πληροφορίας έχει πολλές διαβαθμίσεις. Η έμμεση όμως μπορεί να είναι η μόνη που υπάρχει και μπορεί να χρησιμοποιηθεί για μια έρευνα και ανάκριση.

Και για τους δέκτες της πληροφορίας, όλους εμάς που παρακολουθούμε τις ειδήσεις στην τηλεόραση, στο ραδιόφωνο, στον τύπο, στο διαδίκτυο, πρέπει να αντισταθούμε στον πειρασμό να πιστέψουμε κάτι επειδή "όλοι το λένε".

Από μια μακρόχρονη εμπειρία, από τη στιγμή που γεννηθήκαμε ως αυτή τη στιγμή, ή, καλύτερα, από τότε που οι άνθρωποι άρχισαν να σκέφτονται ως σήμερα, έχομε σχηματίσει μέσα μας μια εικόνα του κόσμου. Αυτή η εικόνα έχει ένα λογικό ειρμό. 'Ο,τι δεν συνάδει μ΄ αυτή την ακολουθία, που έχει αίτιο και αιτιατό, είναι απίθανο να είναι αληθινό. Η δημιουργία του λογικού ειρμού έχει δύο όψεις: Από το όλο στο επιμέρους, τον παραγωγικό συλλογισμό και από το επιμέρους στο όλο, τον επαγωγικό συλλογισμό. Όπως είπαμε, κάπου καραδοκεί το σφάλμα. Πώς θα το περιορίσουμε; Την ώρα που σκεφτόμαστε, εικόνες τις αντικειμενικής πραγματικότητας προσπίπτουν στις αισθήσεις μας. Αυτές οι εικόνες αντιστέκονται στη βούλησή μας, δεν μπορούμε να τις αλλάξουμε, ενώ τις νοερές εικόνες του λογικού ρυθμού που λέγαμε, δικές μας είναι, όποτε θέλομε τις απωθούμε ή τις αλλάζομε. Όμως οι αισθήσεις μας σφάλλουν. Για παράδειγμα, ενώ ο κόσμος είναι κβαντωμένος, αποτελούμενος από απεριόριστα μικρά κομματάκια ύλης-ενέργειας, οι αισθήσεις μας τον αντιλαμβάνονται συνεχή. Σφάλμα λοιπόν και ο νοητός κόσμος και ο αισθητό (εμπειρικός). Τα σφάλματα όμως των δύο αυτών κόσμων είναι απίθανο να είναι τα ίδια. 'Ετσι, διασταυρώνοντας το νοητό με το αισθητό, τη θεωρία με την εμπειρία, την υπόθεση με την παρατήρηση περιορίζομε πολύ το λάθος στην εκτίμηση της αλήθειας. Ποτέ δεν το μηδενίζομε, αλλά διαρκώς προσπαθούμε να το συμπτύξουμε και μπορούμε να το μετρήσουμε. Αυτή είναι η επιστημονική αλήθεια, η πιο αξιόπιστη, σε αντίθεση με την αλήθεια της πίστης που δεν στηρίζεται στην εμπειρία των αισθήσεων. Μια από τις πηγές σφάλματος στην επιστημονική γνώση είναι η πρόσληψη στοιχείων από δεύτερο χέρι. Τις επαγγελματικές μου γνώσεις ως γιατρού τις έχω από προσωπική εμπειρία, δηλαδή από τον αριθμό των αρρώστων που έχω εξετάσει, αλλά και από τις γνώσεις που έχω πάρει από τα βιβλία και τις άλλες πηγές γνώσεις που βέβαια είναι από δεύτερο χέρι. Για να αυξήσω την αξιοπιστία των γνώσεών μου πρέπει διαρκώς, σε όλη τη ζωή μου να διασταυρώνω ό,τι παρατηρώ στους αρρώστους μου με ό,τι διαβάζω στα περιοδικά και ακούω στα επιστημονικά συνέδρια. Και, ακόμη καλύτερα, με όσα παρατηρώ κάνοντας έρευνα. "Γηράσκω ἀεὶ διδασκόμενος" (Σόλων-Πλάτων) . Δια βίου μάθηση τη λέμε στις μέρες μας.

Σε όλη αυτή τη διαδικασία πρέπει να έχουμε στο νου μας ότι ακόμη και οι απόλυτες, αμιγώς νοητές γνώσεις μας ανάγονται σε ολοένα πιο στοιχειώδεις έννοιες, τελικά σε κάποιες που δεν επιδέχονται παραπέρα αναγωγή. Αυτές είναι ποικίλων ειδών έννοιες. Μπορεί να είναι κάποιες που τις έχομε ορίσει μόνοι μας, για παράδειγμα, ονομάζομε ευθεία τη συντομότερη οδό που συνδέει δύο σημεία. Ή μπορεί να είναι κάποιες που τις θεωρούμε "αυτονόητες", π.χ. ότι από ένα σημείο εκτός ευθείας, μόνο μία παράλληλος άγεται. Αυτές είναι αξιώματα, πάνω στα οποία μπορούμε να χτίσουμε ένα πελώριο επιστημονικό οικοδόμημα. Όμως αν αλλάξουμε τα αξιώματα, καταρρέει ολόκληρο το οικοδόμημα. Αν δεχτούμε π.χ. ότι από ένα σημείο άγονται άπειρες παράλληλοι προς μια ευθεία, κάνομε μια μη-Ευκλείδια γεωμετρία. Ποια είναι πιο σωστή; Όταν προσπαθούμε να λύσουμε προβλήματα πάνω σε ένα επίπεδο, όπως είναι η επιφάνεια του νερού σε μια λεκάνη, η Ευκλείδια γεωμετρία μας είναι πιο εύχρηστη. Αν το πρόβλημα όμως είναι πάνω στην επιφάνεια των ωκεανών και της γης που είναι καμπύλη, η μη Ευκλείδια γεωμετρία είναι πιο χρήσιμη. Και να πώς η καθαρά εμπειρική χρησιμότητα υπεισέρχεται κι αυτή στην εκτίμηση της αλήθειας.

Η αλήθεια μου χρειάζεται. Για να την προσπελάσω από πρώτο χέρι, δεν είναι εύκολο, συχνά είναι επικίνδυνο. Για να φτάσεις στις πηγές πρέπει να κολυμπήσεις ενάντια στο ρεύμα του ποταμού.