Τέχνη υπό διωγμό

Πολλοί είναι οι Ρώσοι καλλιτέχνες που διώχθηκαν ή βρέθηκαν σε δυσμένεια ιδίως από το Σοβιετικό καθεστώς. Αναφέρω παραδείγματα: Πάστερνακ, Σολζενίτσιν, Σοστακόβιτς, Σπάσκι κλπ. Αφήνω ζωγράφους που έπρεπε να ακολουθούν τη "μόνη" σωστή τεχνοτροπία του σοσιαλιστικού ρεαλισμού ή κάποιους διάσημους επιστήμονες, όπως ο Ζαχάροφ, πατέρας της ατομικής βόμβας στην ΕΣΣΔ. Απαράδεκτο! Ναι, αλλά το καθεστώς τότε ήταν ολοκληρωτικό. Τέτοια πράγματα δεν γίνονται στα δημοκρατικά καθεστώτα. Και ο Τσάπλιν; Και ο Πικάσο; Και ο Ράσελ; Και ο Τσόμσκυ; και ο Ζολιό Κιουρί; Όλα αυτά αλλού. Σε μας, την πατρίδα της τέχνης, γίνονται τέτοια πράγματα; Και ο Ρίτσος; Και ο Θεοδωράκης; Και ο Λουντέμης; Και τόσοι άλλοι; Ναι, αλλά και μεις είχαμε τότε ολοκληρωτισμό. Τώρα όμως έχομε δημοκρατία. Και διαβάζω (10.9.25): "Η Κρατική Ορχήστρα Αθηνών ακύρωσε τη συναυλία του πιανίστα Ντένις Ματσούεφ… επειδή είναι Ρώσος!" Όχι ακριβώς επειδή είναι Ρώσος, αλλά επειδή είναι φίλος του Πούτιν. Δεν είναι η πρώτη φορά. Θυμάμαι πως πριν από λίγα χρόνια ακυρώθηκε ένα Ρωσικό μπαλέτο όταν είχε αρχίσει ο Ρωσοουκρανικός πόλεμος. Δεν ξέρω όλους τους νόμους. Έχομε ψηφίσει νόμο που επιβάλλει ποινές στους φίλους του Πούτιν ή των Ρώσων;

"Η δημοκρατία είναι η πιο λογική μορφή διακυβέρνησης, γιατί σε αυτήν υποβάλλονται σε έλεγχο από την εξουσία οι πράξεις όλων, αλλά όχι η κρίση και η σκέψη τους..." (Σπινόζα). Πόσο δίκιο έχει! Ναι, αλλά η έκφραση και μάλιστα συναισθήματος είναι πράξη ή σκέψη; Από τις νοητές λειτουργίες (λογική, συναίσθημα, βούληση), η βούληση μπορεί να οδηγήσει άμεσα σε πράξη, όχι το συναίσθημα, που όμως επηρεάζει την ένταση της βούλησης. Και η τέχνη είναι έκφραση συναισθήματος.

Το Σύνταγμά μας (άρθρο 14/2) ορίζει σαφώς ότι: "... Η λογοκρισία και κάθε άλλο προληπτικό μέτρο απαγορεύονται". Ο Ματσούεφ είχε προσκληθεί να μετάσχει σε μια συναυλία και η πρόσκλησή του ακυρώθηκε. Μήπως η ακύρωση είναι αντισυνταγματική;

Το θέμα είναι εξαιρετικά πολύπλοκο, ακριβώς διότι η έκφραση είναι κάτι το ενδιάμεσο μεταξύ σκέψης και πράξης. Αν μια "καλλιτεχνική" δημιουργία παρουσιάζει ηθικά απαράδεκτα πράγματα, όπως εξύβριση ιερών και οσίων (και έχει γίνει επανειλημμένα στην πατρίδα μας) ή προτροπή σε βία ή διατυμπανίζει ψευδείς ειδήσεις που μπορούν να κινητοποιούν το πλήθος πριν προλάβει να επέμβει κατασταλτικά η δικαιοσύνη; Έχομε δει στη Γαλλία να δολοφονούνται άνθρωποι από φανατικούς μουσουλμάνους διότι θεώρησαν πως εξυβρίζεται ο Μωάμεθ. Με έχει προβληματίσει επανειλημμένα το θέμα (π.χ. Λογοκρισία στην τέχνη, Δημήτρης Αντ. Σιδερής, dimitrissideris.wordpress.com. Κοινή Γνώμη, 27.12.2023). Μια έκφραση τέχνης, αν ξεπερνά κάποια όρια, που έχουν θεσμοθετηθεί, μπορεί να συνεπάγεται πολλά δεινά, όπως βανδαλισμούς σε έργα τέχνης, προτροπή για βία, φόνους των υπευθύνων. Κάποιος πρέπει να είναι υπεύθυνος πριν εκφρασθεί το έργο τέχνης. Όταν ο φορέας της παρουσίασης είναι κρατικός, το κράτος πρέπει να έχει ορίσει μια επιτροπή που θα αποφανθεί αν είναι παρουσιάσιμο το έργο. Κι αν, παρ΄ όλα αυτά η εμφάνιση του έργου έχει βαριές συνέπειες, αρχίζει να υπάρχει πολιτική ευθύνη σ΄ αυτούς που επέλεξαν τα πρόσωπα της επιτροπής. Αν απορριφθεί ένα έργο, τίποτε δεν εμποδίζει τον καλλιτέχνη να το παρουσιάσει με δική του ευθύνη και δικά του έξοδα. Αν το έργο συνεπάγεται ανεπιθύμητες πράξεις, αυτός είναι υπεύθυνος. Εξάλλου υπάρχουν και ιδιωτικοί χώροι, πινακοθήκες, αίθουσες θεατρικές, μουσικές κλπ. Πάλι υπάρχει μια επιτροπή που εγκρίνει τα έργα και αν αυτή αποτύχει να προλάβει έκτροπα, την ευθύνη την έχει ο ιδιοκτήτης του ιδιόκτητου χώρου.

Στην προκειμένη περίπτωση, που ακυρώθηκε η συμμετοχή ενός πιανίστας από την Κρατική Ορχήστρα Αθηνών, αδυνατώ να κατανοήσω ποια θα μπορούσαν να είναι τα ανεπιθύμητα που θα μπορούσαν να συμβούν αν εκείνος έπαιζε το έργο κάποιου άλλου συνθέτη. Η ευθύνη της αντισυνταγματικής απόφασης ανήκει, μου φαίνεται, στη συγκεκριμένη κυβέρνηση, που ακολουθεί την παράδοση ολοκληρωτικού τύπου πολλών προηγούμενων κυβερνήσεων.

Από τη στιγμή που αρχίζουν προληπτικές απαγορεύσεις στην έκφραση τέχνης, δηλαδή συναισθήματος, αρχίζω να νιώθω πολύ πιεστικό τον περιορισμό της ελευθερίας μου. Νιώθω σαν μια πολιτική να ψηφίζει και να εφαρμόζει ένα νόμο που απαγορεύει το γέλιο και το κλάμα. Μα τέτοια κυβέρνηση είναι για γέλιο ή για κλάματα; Μήπως αυτό ακριβώς θέλει να απαγορεύσει η απόφαση της Κρατικής Ορχήστρας Αθηνών; Να κλαίμε και να γελάμε με τα καμώματα της πολιτικής που μας διέπει;

Φοβούμαι πως ακόμα και με τις αμφιβολίες που εξέφρασα, το θέμα δεν λύνεται. Φάνηκε να υποστηρίζω πως ο ολοκληρωτισμός φανερός ή απόκρυφος, είναι ο υπεύθυνος για τη γελοία απαγόρευση της έκφρασης του συναισθήματος και της τέχνης. Αφήνω να νοηθεί ότι η δημοκρατία, το αντίθετο του ολοκληρωτισμού, δεν κάνει τέτοια πράγματα. Λυπάμαι, αλλά η αυτοκριτική μου πάει πιο βαθιά. Δημοκρατία για τους πολίτες μιας πολιτείας υπήρξε μια μόνο φορά στην ιστορία πριν από 2,5 χιλιάδες χρόνια. Υπήρξαν τότε τέτοια φαινόμενα; Δυστυχώς, ναι. Θυμίζω. Η τραγωδία του Φρύνιχου "Μιλήτου άλωσις" απαγορεύτηκε και καταστράφηκαν όλα τα αντίγραφά της, διότι δημιουργούσε ασήκωτα βαριά συναισθήματα ενοχής στους Αθηναίους που άφησαν αβοήθητη τη Μίλητο να καταστραφεί από τους Πέρσες. Εξάλλου, ο υμνητής της δημοκρατίας και Μαραθωνομάχος Αισχύλος εξορίστηκε. Και ο Ευριπίδης εξορίστηκε. Και ο Θουκυδίδης. ο Φειδίας, ο Σοφοκλής κλπ. Και ο σοφός Σωκράτης εκτελέστηκε. Βέβαια η αρχαία Αθήνα δεν ήταν δημοκρατία, παρά μόνο για τους πολίτες της, όχι για τις γυναίκες, τους μετοίκους ή τους δούλους. Και βέβαια είχε ηγεμονική στάση απέναντι στους συμμάχους της, αντί να τους κάνει μετόχους στη λήψη αποφάσεων κοινών για όλους. Εξάλλου, η δημοκρατία, που σημαίνει ότι οι άρχοντες κληρώνονται, ενώ όταν ψηφίζονται αυτό είναι ολιγαρχία, ίσχυε για τις περισσότερες εξουσίες, αλλά όχι για τους στρατηγούς ή κάποιους ελάχιστους άλλους. Αλλά αυτό είναι, όσο ισχύουν τα σημερινά και τα τοτινά, απαραίτητο, για την εκτελεστική εξουσία και την αστική και διοικητική δικαιοσύνη, καθώς αυτοί οι ρόλοι απαιτούν γνώσεις που δεν μπορεί να τις έχει ο κοινός πολίτης.

Κι εμείς σήμερα τι κάνομε; Οφείλομε, πιστεύω, να διαδίδουμε και στηλιτεύουμε τις κυβερνητικές πράξεις που είναι παράνομες ή αντισυνταγματικές. Αναρωτιέμαι, τι αντίκτυπο θα είχε στην ΚΟΑ αν όλοι ζητούσαν να ακυρώσουν τα εισιτήριά τους; Όταν θα προστεθούν πολλές τέτοιες στηλιτεύσεις, οσηδήποτε βία και νοθεία και αν χρησιμοποιηθεί, δύσκολα μπορεί να αντιμετωπισθεί μια κατακραυγή τόσο ευρεία όσο είναι η συντριπτική πλειοψηφία των πολιτών. Κι αν η αλλαγή κυβέρνησης δεν διορθώνει το κακό, η αλλαγή Συντάγματος θα μπορούσε. Με την έγκρισή του από ένα δημοψήφισμα.