Άγχος των γηρατειών

Διάβαζα πριν από λίγες μέρες μια ανακοίνωση από επιστημονική εργασία που έγραφε ότι οι γέροι έχουν λιγότερο άγχος από τους νεότερους. Είναι πραγματικά έτσι; Κι αν είναι, οι ερμηνείες που διάβασα δεν μου ήταν αρκετά πειστικές. Το άγχος δεν επιδέχεται άμεση αντικειμενική εκτίμηση, δεν είναι αισθητό από άλλους, είναι καθαρά υποκειμενικό. Έστω κι έτσι όμως, να αρχίσουμε από το τι εννοούμε όταν λέμε άγχος.

Στη γλώσσα μας έχομε δυο λέξεις που μοιάζουν τόσο πολύ οι σημασίες τους που συχνά τις συγχέομε. Ίσως δεν θα έπρεπε. Εννοώ την αγωνία και το άγχος. Για το άγχος οι ξένοι έχουν διάφορες ονομασίες που συνήθως παραπέμπουν ετυμολογικά στην Ελληνική. Γερμανικά Angst, Δανέζικα Angest, Γαλλικά angoisse, Αγγλικά Anxiety, Ιταλικά Angoscia κλπ. ANG, η ρίζα όλων αυτών των λέξεων δεν είναι παρά η Ελληνική Άγχος. Από την άλλη, η λέξη αγωνία ενέχει μέσα της τον αγώνα. Ξένες λέξεις, όπως agony στα Αγγλικά, δεν ξέρω αν εκφράζουν το ίδιο πράγμα, καθώς υπονοούν μάλλον τον έσχατο, προθανάτιο φόβο.

Τόσο το άγχος όσο και η αγωνία είναι παραλλαγές του φόβου. Ο φόβος είναι το δυσάρεστο συναίσθημα ενός προβλεπόμενου επικείμενου αισθήματος, του πόνου· είναι το αντίθετο της ελπίδας, της προσδοκίας μιας ευχάριστης εξέλιξης. Η αγωνία και το άγχος είναι ισχυροί φόβοι για τη ζωή μας ή για σοβαρή βλάβη μας. Στην αγωνία αντιλαμβανόμαστε (σωστά ή όχι) μια απειλή και αγωνιζόμαστε για να απαλλαγούμε. Παλεύομε ή τρέχομε να φύγουμε, όπως στην υπερένταση, στο στρες. Στο άγχος νιώθομε να απειλείται η ζωή μας, χωρίς να προσδιορίζουμε καμιά αιτία της απειλής μας. Δεν μπορούμε να κάνουμε τίποτε, αφού δεν παρατηρούμε τίποτε να μας διώκει. Βιολογικά νιώθομε άγχος (αγκούσα το έλεγε ο παππούς μου) όταν δυσκολευόμαστε να αναπνεύσουμε ή όταν έχουμε ένα πόνο στο στήθος, όπως τη στηθάγχη, την angina, που απειλεί τη λειτουργία της καρδιάς μας. Καθώς νιώθομε την άμεση απειλή για τη ζωή μας χωρίς να εντοπίζουμε την αιτία της, το άγχος είναι ένα εξαιρετικά δυσάρεστο και δυσίατο σύμπτωμα.

Από καθαρά ψυχολογική πλευρά άγχος νιώθομε στο σκοτάδι, όταν δεν βλέπουμε τίποτε και η ζωή μας απειλείται από άγνωστους κινδύνους που είναι αδύνατο να τους δούμε και να τους αντιμετωπίσουμε. Ένα συγγενικό συναίσθημα είναι η στενοχώρια. Στενοχώρια αρχικά προκαλεί ο στενός χώρος. Όταν ο χώρος είναι ασφυκτικά στενός δεν μπορούμε (ή φοβόμαστε ότι δεν μπορούμε) να αναπνεύσουμε. Και να πώς μας προκαλεί άγχος. Κάτι αντίστοιχο, για το οποίο δεν έχομε ειδική λέξη, είναι ο στενός χρόνος. Το να ενεργούμε με προθεσμίες είναι ίσως η κοινότερη αιτία του καθημερινού άγχους μας. Αν δεν πληρώσω έγκαιρα τη δόση μου στην τράπεζα, θα βγάλουν στο σφυρί το σπίτι μου. Αν δεν πάω στην ώρα μου στη δουλειά μου μπορεί να με απολύσουν.

Kάθε είδους φόβος, είναι μεγάλος προστάτης της ζωής μας. Ετοιμαζόμαστε να αμυνθούμε πριν φθάσουμε στο σημείο να μας αγγίξει η απειλή και έτσι να μας βλάψει. Η υπερένταση συνοδεύεται από υπερέκκριση κάποιων νευρορμονών, όπως η αδρεναλίνη, η κορτιζόλη, οι ενδορφίνες κλπ που επιταχύνουν το μεταβολισμό μας καθιστώντας ταχύτερες τις αντιδράσεις μας, και μειώνουν τους πόνους μας, που μας εμποδίζουν να παλέψουμε, πράγμα απαραίτητο στον αγώνα. Φυσικά είναι δυσάρεστο. Όταν μάλιστα δεν μπορεί να εντοπιστεί η εστία της απειλής, έχομε το δυσβάστακτο συναίσθημα, χωρίς την ωφέλεια της προστασίας. Μεγάλη σημασία έχει, επομένως, τόσο η ειδικότητα του συναισθήματος (φοβάμαι την πραγματική απειλή κι όχι άλλη), όσο και η ευαισθησία μας (φοβάμαι όταν η απειλή είναι έντονη, αλλά όχι όταν είναι ασήμαντη, έτσι που να είναι απίθανο πραγματικά να με βλάψει). Όταν η αγωνία μας είναι υπερβολική, πάνω από κάποιο όριο, γίνεται πανικός. Στον πανικό επιταχύνονται υπερβολικά οι αντιδράσεις μας με δύο κυρίως δυσάρεστες συνέπειες. Αφενός επιταχύνονται τόσο πολύ, που η ταχύτητα με την οποίαν αποβάλλονται οι άχρηστες ουσίες από τον αγώνα είναι μεγαλύτερη από εκείνη της εισαγωγής των χρήσιμων. Αυτό σημαίνει ταχύτατο κάματο κι όταν κουραστούν τα όργανά μας παύουν να υπακούν στις εντολές της θέλησής μας. Αφετέρου είναι τόσο γρήγορες οι αντιδράσεις μας που δεν προλαβαίνομε να σκεφτούμε ποιες πρέπει να είναι. Έτσι είναι δυνατό π.χ. μπροστά σε μια πυρκαγιά να αρχίσουμε να τρέχουμε τόσο γρήγορα, που, άσκεφτα κατευθυνόμαστε προς τη φωτιά κι όχι μακριά της.

Κι οι γέροι; Ξέρουν πως το τέλος τους δεν θα αργήσει. Δεν θα έπρεπε να έχουν περισσότερο άγχος; Όλοι ξέρομε, αυτό είναι το μόνο βέβαιο στη ζωή μας από τότε που γεννηθήκαμε, πως κάποτε θα πεθάνουμε. Και κανένας δεν ξέρει πότε. Απλώς οι γέροι προβλέπουν το θάνατο στατιστικά συντομότερα από όσο όταν ήταν νέοι. Ίσως θα ήταν αυτός ένας λόγος να άγχονται περισσότερο. Από την άλλη οι γέροι είναι γενικά άνεργοι. Η κοινωνία μας, για να λειτουργήσει, έτσι που όλοι να κάνουν κάτι διαφορετικό, αλλά με κοινό σκοπό, έχει ανάγκη από συντονισμό. Και ο συντονισμός απαιτεί πιεστικά καθένας να κάνει το έργο του στο συγκεκριμένο χώρο και χρόνο. Μόνο έτσι μπορούν να ενώνονται τα κομμάτια του παζλ που αποτελούν την κοινωνία. Ο γέρος λοιπόν είναι απαλλαγμένος από την κοινωνική πίεση. Όσο είχα ενεργό ρόλο στην κοινωνία, ξυπνούσα κάθε πρωί στις 7 παρά τέταρτο, για να προλάβω να είμαι στη θέση μου έγκαιρα και να αρχίσω τη δουλειά μου, είτε υφιστάμενος ήμουν είτε προϊστάμενος. Αν δεν το έκανα, το έργο μου ήταν καταδικασμένο στην αποτυχία. Τώρα, συνταξιούχος, ξυπνάω πάντα όταν έχω χορτάσει ύπνο, όποια κι αν είναι η ώρα στο ρολόι μου.

Κανονικά η απειλή του θανάτου δεν προκαλεί, ή δεν πρέπει να προκαλεί, άγχος στο γέρο. Μια ζωή το έχει συνηθίσει πως ο θάνατος κάποτε, αναπόδραστα, θα έλθει. Έπειτα, λιγάκι να το φιλοσοφήσει - και μπορεί να το κάνει - σκέφτεται την απλή αλήθεια που είπε ο Επίκουρος: "Τὸ φρικωδέτερον οὖν τῶν κακῶν ὁ θάνατος οὐθέν πρὸς ἡμᾶς, ἐπειδὴ περ ὃταν μὲν ἡμεῖς ὦμεν, ὁ θάνατος οὐ πάρεστιν, ὃταν δὲ ὁ θάνατος παρῇ, τόθ΄ ἡμεῖς οὐκ ἐσμὲν" (Το φριχτότατο λοιπόν αυτό κακό, ο θάνατος, δεν πρέπει να μας σκοτίζει, γιατί όσο εμείς υπάρχομε, ο θάνατος δεν υπάρχει, κι άμα έρθει ο θάνατος, εμείς δεν υπάρχομε). Αναζητήστε την αιτία της απειλής σας και αγωνιστείτε για να την αντιμετωπίσετε. Αν δεν υπάρχει λογική απειλή, σκεφτείτε καλύτερα Επικούρεια.