Ενθουσιασμός

Ενθουσιάζομαι σημαίνει ότι είμαι "ένθεος", δηλαδή η ουσία μου είναι με το θεό μέσα μου. "Ώσπερ ενθουσιάζοντες", λέει ο Πλάτων για τους ποιητές. Η λέξη σημαίνει τελικά ότι συμπεριφέρομαι πέρα από το συνηθισμένο που φέρονται οι άνθρωποι, σα να με σπρώχνει ένας θεός, που, άγνωστο πώς, έχει εγκατασταθεί μέσα μου. Πέρα όμως από τη διαπίστωση κάποιας συμπεριφοράς και τη μεταφυσική ερμηνεία της, τι σημαίνει ενθουσιασμός και πώς δημιουργείται;

Στον ενθουσιασμό υπάρχει έξαρση των ψυχικών δυνάμεων και της διάθεσης για δράση. Ποιος είναι ο μηχανισμός του; Οι συναισθηματικές εκδηλώσεις μας, όπως χαρά, λύπη για το παρελθόν, φόβος, ελπίδα για το μέλλον, οργή ή πραότητα για το παρόν, γεννιόνται με επίκτητα εξαρτημένα αντανακλαστικά που στηρίζονται σε φυσικά, συγγενή αντανακλαστικά που διεγείρονται είτε από εξωτερικά ερεθίσματα όπως στην προαίρεση είτε από εσωτερικές φυσιολογικές ταλαντώσεις, όπως στις ορέξεις. Τέτοιες είναι π.χ. η πείνα, η δίψα, ο ερωτικός ίμερος κλπ. Η υπέρβαση των συνήθων ορίων στα ευχάριστα συναισθήματα, όπως γίνεται στον ενθουσιασμό. συνεχίζεται και χωρίς τη σαφή σύνδεση με ερεθίσματα σαν τα παραπάνω. Με ποιο μηχανισμό; Εκείνο που συνεχίζεται όταν έχει αποσυρθεί το αίτιο, η αφορμή καλύτερα, οφείλεται κυρίως στην εγκατάσταση ενός φαύλου κύκλου (σ΄ αυτή την περίπτωση, καλοήθους). Σ΄ αυτόν οι αποδείξεις που παρέχονται για να τεκμηριώσουν μία πρόταση χρειάζονται αποδείξεις καθ' αυτές, όπως ακριβώς και η ίδια η πρόταση. Από φυσική σκοπιά, γίνεται πυροδότηση σε ένα σύστημα στο οποίο επικρατεί ο νόμος του όλου ή ουδενός, δηλαδή είτε δεν διεγείρεται ή αντιδρά με πλήρη ένταση. Να ένα πείραμα. Η μέδουσα έχει κρόσσια που κινούνται όταν ερεθιστούν. Η διέγερσή τους με οποιονδήποτε τρόπο αποτελεί ερέθισμα για να διεγερθούν και τα γειτονικά τους, Αυτά ακολουθούν το νόμο του όλου ή ουδενός και αμέσως μετά τη διέγερσή τους ακολουθεί ανερέθιστη περίοδος. Κανονικά η κίνησή τους μεταδίδεται σε όλα τα κρόσσια και από τις δυο μεριές σαν κύμα που όταν κάνει καθένα το μισό γύρο της μέδουσας και συναντήσει το άλλο, σταματούν, διότι δεν μπορούν να συνεχίσουν αφού τα απέναντί τους βρίσκονται ήδη σε ανερέθιστη περίοδο. Οι επιστήμονες έκαναν όμως τούτο. Έπιασαν με μια λαβίδα κάποια τέτοια κρόσσια και διέγειραν με λίγο ρεύμα τη μια πλευρά. Το κύμα προχώρησε μονόδρομα. Αφαίρεσαν τότε τη λαβίδα. Όταν το κύμα της διέγερσης έκανε το γύρο, τα κρόσσια που είχαν διεγερθεί αρχικά είχαν πάψει να είναι σε ανερέθιστη περίοδο. Το κύμα λοιπόν συνέχισε να κάνει την περιφορά του γύρω από τη μέδουσα ώσπου αυτή κατέρρευσε. Φαύλος κύκλος.

Ο ενθουσιασμός είναι λοιπόν ένας καλοήθης φαύλος κύκλος. Ο νόμος του Thorndike λέει ότι η σύνδεση του ερεθίσματος με την αντίδραση ενισχύεται όταν το αποτέλεσμα προκαλεί ευχαρίστηση. Πιο συγκεκριμένα, οι ανταποκρίσεις που προκαλεί μια ενίσχυση της υπάρχουσας κατάστασης γίνεται πιθανό να επαναληφθούν, ενώ εκείνες που έχουν ποινικό αποτέλεσμα είναι λιγότερο πιθανό να επαναληφθούν. Έτσι, ο νόμος του Thorndike ή νόμος του αποτελέσματος είναι μια εφαρμογή του φαύλου κύκλου σε ψυχολογικό επίπεδο.

Παρά τις παραπάνω λογικές εξηγήσεις που βασίζονται στη φυσιολογία, μένει κάτι που μοιάζει να συνδέει τον ενθουσιασμό με τη μεταφυσική. Χωρίς κανένα ερέθισμα, χωρίς προαίρεση ή όρεξη, μπορεί κάποιες στιγμές να ενθουσιαζόμαστε. Δεν είναι μεταφυσική, ωστόσο. Η μουσική, ιδιαίτερα ο ρυθμός μπορεί να μας ενθουσιάζει - ή να μας καταθλίβει. Ένα εμβατήριο μπορεί να μας διεγείρει, οι ζωηροί ρυθμοί allegro μας ενθουσιάζουν, ο χασαποσέρβικος χορός και πολλά άλλα. Αντίθετα θυμηθείτε τις καμπάνες πώς χτυπούν τη Μεγάλη Παρασκευή και μας γεμίζουν θλίψη. Πώς γίνεται αυτό; Τα αντανακλαστικά μας που ξεκινούν από τρεις από τις 5 κύριες αισθήσεις μας μπορούν να συνδέονται με αντανακλαστικά που ενισχύουν ή εξασθενούν την επίδραση των εξωτερικών ερεθισμάτων. Ένα βλαβερό απτικό ερέθισμα προκαλεί κινήσεις που απομακρύνουν το επώδυνο αίτιο. Ένα ήπιο απτικό ερέθισμα, ένα χάδι, είναι ευχάριστο και μπορεί να προκαλεί αντιδράσεις που οδηγούν σε ενίσχυσή του, σε ηδονή με τον ερεθισμό των γεννητικών οργάνων ως τον οργασμό. Όχι όμως η όραση ή η ακοή. Τα οπτικά και τα ακουστικά ερεθίσματα δεν είναι αφετηρίες εντοπισμένων αντανακλαστικών αντιδράσεων. Είναι ωστόσο αφετηρίες γενικευμένων αντιδράσεων, όπως είναι μια γενικευμένη διέγερση ή χαλάρωση. Ρυθμικά ήπια οπτικά ή ακουστικά ερεθίσματα χρησιμοποιούν οι υπνωτιστές για να υπνωτίσουν. Η οδήγηση σε μια μακρά ευθεία εθνική οδό με δεντροστοιχίες προκαλεί νύστα στον οδηγό, καθώς η διαδοχική αλλαγή φωτός και σκότους στη δεντροστοιχία τον υπνωτίζει. Το αντίθετο αποτέλεσμα έχουν τα οξέα, απότομα, ισχυρά ερεθίσματα. Με κατάλληλους συνδυασμούς τα συναισθήματα που μπορούν να γεννιόνται μπορεί να είναι μια αισιόδοξη διέγερση, δηλαδή ενθουσιασμός.

Ενθουσιασμό δεν έχουν βέβαια μόνο τα άτομα, αλλά και οι κοινωνίες. Η τελευταία περίοδος που ο λαός μας έδειξε ενθουσιασμό ήταν όταν αποκρούαμε τη φασιστική επίθεση του Mussolini στη χώρα μας. Η αρχική απόκρουση των δυνάμεών του στο Καλπάκι προκάλεσε ενθουσιασμό ακράτητο. Σύσσωμος ο λαός αντιδρούσε παραληρώντας και μετέχοντας με τον ένα τρόπο ή τον άλλο. Οι γυναίκες έπλεκαν κάλτσες και πουλόβερ για το στρατό, οι αγρότες έδιναν τα ζώα τους κλπ. Ο στρατός ενθουσιασμένος ενέτεινε τις αμυντικές προσπάθειές του αψηφώντας τους κινδύνους. Ο ενθουσιασμός συνεχίστηκε στην κατοχή με τις προσπάθειες των αντιστασιακών οργανώσεων. Αμέσως μετά τον πόλεμο κάθε ενθουσιασμός κατέπεσε και αυτή τη στιγμή είναι πρακτικά ανύπαρκτος. Κανένα όμως μεγάλο έργο, που απαιτεί υπέρβαση των δυνατοτήτων δεν επιτυγχάνεται χωρίς ενθουσιασμό. Η αιτία της πτώσης του ενθουσιασμού ακολουθεί το νόμο Thorndike. Πολλές αντιστασιακές οργανώσεις αντιμετωπίστηκαν ποινικά και εκείνες οι πράξεις που έχουν ποινικό αποτέλεσμα είναι λιγότερο πιθανό να επαναληφθούν. Είχε γίνει το ίδιο στην επανάσταση του 1821. Ο Οικονόμου, ο Ανδρούτσος, ο Καραϊσκάκης και άλλοι δολοφονήθηκαν, ενώ ο Κολοκοτρώνης, ο Νικηταράς και άλλοι φυλακίστηκαν. Και ο αρχικός ενθουσιασμός για την επανάσταση εξανεμίστηκε. Γιατί να αγωνιστώ για το σύνολο όταν, αν επιτύχω, όχι μόνο δεν θα απολαύσω την επιτυχία μου, αλλά και θα τιμωρηθώ; Ασφαλώς, πάντα υπάρχουν δικαιολογίες. Κάθε υπέρμετρο συναίσθημα, ας είναι χαράς, μπορεί να γίνει παράλογη καταστροφική μανία. Οι αντιστασιακές οργανώσεις στην κατοχή συχνά εύρισκαν πιο εύκολο να σκοτώνουν άοπλους πολίτες που συνεργάζονταν ή ήταν απλώς ύποπτοι για συνεργασία με τον κατακτητή, παρά τους ένοπλους εχθρούς κατακτητές.

Θα ξαναϋπάρξει ενθουσιασμός και μεγάλες επιτυχίες όταν κάποτε το κράτος μας θα αρχίσει να ανταμείβει όχι εκείνον που προσπορίζει ψήφους, αλλά εκείνον που αγωνίζεται με ιδέες και πράξεις για το σύνολο.