Διαγωγή

Στο σχολείο της Σύρου (τότε Γυμνάσιο) που τέλειωσα, στα απολυτήριά μας έγραφε τη διαγωγή μας. Έπρεπε να είναι "κοσμιωτάτη". Ήταν σπάνιο και υποτιμητικό να γράφει "κοσμία", ενώ αν έγραφε "κακή" (δεν θυμάμαι καμιά τέτοια περίπτωση) σήμαινε αποβολή από το σχολείο. Ήταν ένας άριστος μαθητής μια τάξη πάνω από εμένα, σε ηλικία ακόμη μεγαλύτερος, ο Ευάγγελος Ρούσσος. Μια κακιά μοίρα (ή κακή διατροφή) οδήγησε σε παραμόρφωση του σκελετού του με μεγάλη κύφωση. Πάμπτωχος. Δεν τα κατάφερνε οικονομικά και εξέδωσε μια εφημεριδούλα. Από τις διαφημίσεις και ποικίλες προκηρύξεις, είχε κάποια αμοιβή, που βοηθούσε να ζήσει, ενώ του έδινε την ευκαιρία να γράφει και άρθρα, δημοσιεύοντας τη σκέψη του. Το Γυμνάσιό μας ήταν το πρώτο που λειτούργησε στη νεότερη Ελλάδα από το 1833, όταν οργανώθηκε από το Νεόφυτο Βάμβα. Όταν ήμουν εγώ μαθητής, ο Γυμνασιάρχης δίδασκε από μια περίτεχνη έδρα, την ίδια στην οποίαν δίδασκε ο Βάμβας. Φυσικά ήταν πια ένα ερείπιο. Μας ήλθε νέος Γυμνασιάρχης, με πολλή όρεξη, και την έδρα δεν την έστειλε για αναπαλαίωση, αλλά για να γίνει καυσόξυλα. Ο Ρούσσος έγραψε ένα άρθρο στην εφημεριδούλα του στηλιτεύοντας την πράξη του Γυμνασιάρχη του. Στο τέλος της χρονιάς, μαζί με τους άριστους βαθμούς που είχε, σημειωνόταν: "διαγωγή κοσμία". Για την ιστορία του πράγματος, τέλειωσε με άριστα, πήρε μια υποτροφία, από την εκκλησία νομίζω, και με εισαγωγικές εξετάσεις μπήκε στη φιλοσοφική σχολή που την τέλειωσε με άριστα. Είχε αρχίσει να εργάζεται σαν ανεπίσημος βοηθός στο Πανεπιστήμιο, όταν παρακολούθησε μια διάλεξη ενός καθηγητή και ο ίδιος είχε διαφορετική άποψη. Στο τέλος είπε την άποψή του, πιθανόν όχι πολύ "κόσμια" (δεν ήμουν παρών για να ξέρω τι ακριβώς είπε) και, φυσικά, απομακρύνθηκε από το Πανεπιστήμιο. Με κάποια υποτροφία πάντως έκανε μεταπτυχιακές σπουδές κοντά στον πιο διάσημο τότε καθηγητή στη Γερμανία (που αργότερα έγινα Πάπας Ρώμης). Πίσω στην Ελλάδα, αντιμετώπισε τα προβλήματα με αξιοθαύμαστη λιτότητα. Έκανε και εξέδωσε εξαίρετες μεταφράσεις των προσωκρατικών φιλοσόφων. Σκοπός μου όμως δεν είναι να παρουσιάσω αυτόν.

Έπεσε στην αντίληψή μου ένα άλλο απολυτήριο από το Γυμνάσιό μου που έγραφε "διαγωγή κοσμία". Πολύ παλιό, πριν πάνω από ενάμιση αιώνα. Και το όνομα του μαθητή: Ελευθέριος Βενιζέλος!

Τι χρειάζεται, ή χρειαζόταν τότε τουλάχιστον, για να πάρει κάποιος διαγωγή κοσμιωτάτη; Ίσως την απάντηση να τη δίνει ο παππούς μου που ήταν δάσκαλος και άφησε ένα χειρόγραφο 226 σελίδων για το ρόλο του δημοτικού σχολείου.

Γράφει ο παππούς ο δάσκαλος: "Ὁ σκοπὸς τοῦ Δημοτικοῦ Σχολείου εἶναι τὸ νὰ μορφώσῃ τοὺς παῖδας ἠθικῶς καὶ θρησκευτικῶς, ὣστε ὃταν ἐξέλθωσιν εἰς τὴν κοινωνίαν νὰ καταλάβωσι τὴν προσήκουσαν αὐτῶν θέσιν". Διευκρινίζει ότι ο σκοπός δεν είναι επαγγελματικός. Κι αυτό όχι για το προφανές ότι ο δάσκαλος δεν είναι παντογνώστης, αλλά διότι ο δάσκαλος "δὲν γνωρίζει εἲς τι ὁ μαθητὴς προώρισται ὣστε καταλλήλως νὰ διδάξῃ αὐτό". Κι όταν λέμε ηθική μόρφωση εννοούμε "νὰ γνωρίζῃ τὸ ἀγαθὸν καὶ νὰ βούλεται αὐτοῦ". Στο μεταξύ μπορεί να γεννώνται επιθυμίες που είναι κακές και επομένως "τῆς βουλήσεως προτάσσεται τυφλὴ υπακοὴ". Τυφλή υπακοή στο δάσκαλο πρώτα, στο βασιλέα, στο Θεό! Το κείμενο περατώθηκε το 1898.

Τυφλή υπακοή είναι επομένως και αργότερα η προϋπόθεση για το διαγωγή "κοσμιωτάτη". Και αν αναλυθεί αυτή περισσότερο, σημαίνει μίμηση της συμπεριφοράς του δασκάλου, αποστήθιση των όσων γράφουν τα μαθητικά βιβλία. Η κριτική σκέψη έτσι καταδικάζεται. Κριτική σκέψη; Φτού κακά! Και παραπέρα σημαίνει ολόκληρη η παιδεία να διαμορφώνει συνειδήσεις που βούλονται να μην αλλάξει τίποτε στον άμεσο περίγυρο, στην πατρίδα μας, στον κόσμο ολόκληρο.

Ωραία θα ήταν έτσι, αν ο κόσμος ήταν ιδανικός και δεν άλλαζε. Όμως και ιδανικός δεν είναι και αλλάζει διαρκώς, αυτόματα, χωρίς να το επιδιώκει κανένας. Τα πάντα ρει. Με κύρια κινητήρια δύναμη νέες γνώσεις που διαρκώς προσθέτει η επιστήμη και μετατρέπονται σε τεχνολογία, ο κόσμος αλλάζει διαρκώς τη συμπεριφορά μας και τις σχέσεις μεταξύ μας. Αν στο μεταξύ υπακούμε και αντιγράφουμε τι κάνουν οι εξουσιαστές μας (που εκπρόσωποί τους στην παιδική ηλικία είναι οι δάσκαλοι) διαρκώς θα διευρύνεται το χάσμα μεταξύ του πραγματικού κόσμου που αλλάζει και της συμπεριφοράς όλων μας που η παιδεία την κρατά όσο γίνεται πιο αμετάβλητη. Και ποιο πρέπει να είναι το περιεχόμενο της παιδείας μας;

Πολύ αδρά, να γίνουμε κοινωνικά όντα. Προϋπόθεση για την κοινωνικοποίηση είναι η επικοινωνία. Επικοινωνία με τους συγχρόνους, αλλά και με τους προγόνους μας, που μας έχουν κληροδοτήσει πλήθος θησαυρών και μη μπορώντας να επικοινωνήσουμε μ΄ αυτούς την αποποιούμαστε. Η επικοινωνία γίνεται προφορικά και γραπτά. Τη γλώσσα τη γνωρίζουν στοιχειωδώς τα παιδιά αυτόματα και αβίαστα από τους γονείς τους. Στο σχολείο πάνε για να μάθουν γράμματα, του Θεού τα πράματα. Η γλώσσα τους όμως πρέπει να εμπλουτιστεί και βελτιωθεί για να μπορέσει να γίνει το εργαλείο μετάδοσης υψηλότερων αφηρημένων σκέψεων. Κύρια βοήθεια είναι η άριστη γνώση του συντακτικού, αλλά και η δυνατότητα να διαβάζονται τα προγονικά κείμενα. "Ο μόνος λόγος ύπαρξης της γραφής είναι να παραστήσει τη γλώσσα" (Ferdinand de Saussure). Όσο καταλληλότερη είναι επομένως η γραφή γι΄ αυτό το σκοπό, τόσο το καλύτερο. "Ἰδανικὴ ὀρθογραφία μιᾶς γλώσσας εἶναι ἐκείνη ποὺ δείχνει με ξεχωριστὸ γράμμα τὸν κάθε φθόγγο καὶ ποὺ κάθε γράμμα της ἒχει πάντα τὴν ἲδια φωνητικὴ ἀξία, τὴν ἲδια προφορὰ" (Μανώλης Τριανταφυλλίδης). Για την ανάγνωση των αρχαίων κειμένων, αρκεί να μπορούμε να τα διαβάσουμε και κατανοούμε, τουλάχιστον ως την κοινή Ελληνική των Ευαγγελίων, ενώ δεν χρειάζεται να τα γράφουμε, αφού δεν ξέρω κανένα αρχαίο να ζει για να διαβάσει τα δικά μας.

Δεν χρειάζεται να αποθηκεύουμε πολλές γνώσεις. Οι γνώσεις σήμερα παρέχονται άμεσα από τα σύγχρονα μέσα, όπως το ιντερνέτι. Κρίση όμως δεν παρέχεται. Αυτή πρέπει να ασκηθεί στο σχολείο. Χωρίς να πείθεται ο μαθητής απλώς σε ό,τι λέει ο δάσκαλος. Η κρίση καθενός θα συζητηθεί από τους συμμαθητές, με συντονισμό της συζήτησης από το δάσκαλο. Η ικανότητα για κρίση και συζήτηση, αυτό σημαίνει την κοσμιότητα της διαγωγής. Να συνηθίσει ο μαθητής να μη διακόπτει τον άλλο, να μην υψώνει τη φωνή του, να χρησιμοποιεί επιχειρήματα, όχι συνθήματα, όλα αυτά με όσο γίνεται λιγότερη παρεμβολή του συναισθήματος. Το συναίσθημα καλλιεργείται με συμμετοχή του μαθητή σε ομαδικές εκδηλώσεις, χορωδία, χορό, άθληση κλπ. Αυτή η συμπεριφορά θεωρώ ότι είναι κοσμιότατη και καλώ τους αναγνώστες να διατυπώσουν και άλλες σκέψεις.