Ελεύθερος άνθρωπος

Ξαναείδα τις προάλλες στην ΕΡΤ1 το έργο Στέλλα. Σενάριο και σκηνοθεσία Κακογιάννη, άφθαστη Μερκούρη, μαζί με πλειάδα σπουδαίων ηθοποιών και μουσική Χατζηδάκη. Διαχρονικό. Γιατί άραγε; Το συλλογιζόμουν μετά. Έχω την εντύπωση ότι η ποιότητα ενός έργου τέχνης δεν κρίνεται τόσο από τη συγκίνηση που προκαλεί ενόσω το βλέπεις ή το ακούς, αλλά από το αν απασχολεί τη σκέψη σου όταν έχει τελειώσει. Και τότε μου ήλθε η ιδέα ότι η Στέλλα του Κακογιάννη είναι ο θηλυκός Αλέξης Ζορμπάς του Καζαντζάκη. Δηλαδή ένας ελεύθερος άνθρωπος. Όμως τι θα πει "ελεύθερος άνθρωπος";

Ποτέ δεν τα κατάφερε να οριστεί η ελευθερία. Omnes determinatio est negatio, λέει ο Spinoza. Κάθε ορισμός είναι άρνηση. Κι η ελευθερία είναι ελεύθερη, δεν περιορίζεται. Ούτε κι εγώ θα δώσω ορισμό, πάντως μπορώ να κάνω κάποιες ελεύθερες σκέψεις.

Τα ζώα ζουν μονήρη, αγελαία ή κοινωνικά. Κοινωνικά είναι κυρίως κάποια έντομα, μέλισσες, μυρμήγκια κλπ. Καθένα τους έχει γεννηθεί με αντανακλαστικά που το υποχρεώνουν να ενεργεί με συγκεκριμένο τρόπο. Και να κάνει καθένα κάτι διαφορετικό, αλλά όλα μαζί να επιτελούν ό,τι χρειάζεται για κοινό σκοπό, την ουσία της κοινωνίας. Ένα κοπάδι από ζώα μπορεί να ενεργούν μαζί, αλλά χωρίς καταμερισμό του έργου τους.

Ο άνθρωπος είναι ιδιαίτερη περίπτωση. Είναι προικισμένος να μπορεί να επιλέξει πόσο αγελαία και πόσο κοινωνικά επιθυμεί να ζήσει. Η αβρααμική μυθολογία, κοινή για Εβραίους, Χριστιανούς, Μουσουλμάνους, δίνει μια γλαφυρή εικόνα του τι συνέβηκε. Οι ικανότητες των ανθρώπων να πιάνουν, να μαθαίνουν και να μεταδίδουν τις γνώσεις τους σε άλλους τους επέτρεψε να το πετύχουν. Σε μια εύφορη κοιλάδα στη Μεσοποταμία έγινε το ποιοτικό άλμα, έτσι τουλάχιστον λέει η Βίβλος. Οι άνθρωποι, με πρότυπο το ζευγάρι του Αδάμ και της Εύας, μπόρεσαν να επιλέξουν: να φάνε ή να μη φάνε τον απαγορευμένο καρπό. Κι αυτό σημαίνει περιορισμό στη διατροφή, τέτοιον που απαγορεύει να φάνε από κάποιες τροφές ώσπου να πολλαπλασιασθούν και τότε να καταναλωθούν, αρχίζοντας εξαρχής. Αυτό το σύστημα έπρεπε να διατηρηθεί μετά το θάνατο του ιδιοκτήτη. Έτσι επικράτησε και ο δεύτερος περιορισμός, στην τεκνογονία, με απαγορεύσεις, όπως της αιμομιξίας. Η εμπόδιση της εμφάνισης της γύμνιας τους (καλύφθηκαν με φύλλα συκιάς) σ’ αυτό συντείνει.

Με τους παραπάνω τρόπους αντιστάθμισαν τους φυσικούς νόμους, κυρίως την πείνα. Δεν εξαρτιόνταν πια από τις ιδιοτροπίες του καιρού, πλημμύρες, ξηρασίες κλπ. Τα ζώα κι οι καρποί τους πολλαπλασιάζονταν κάτω από τον έλεγχό τους. Ελευθερώθηκαν από κάποια δεσμά των φυσικών νόμων. Έγιναν άραγε πιο ελεύθεροι;

Το κάθε τι έχει το τίμημά του. Η κοινωνικοποίηση σημαίνει περιορισμό της ελευθερίας των ανθρώπων. Κάθε βήμα για απελευθέρωση από τα δεσμά των φυσικών νόμων πληρώνεται με υποδούλωση στους κοινωνικούς νόμους. Στα σημερινά χρόνια η κοινωνία στηρίζεται στην εξειδίκευση του καθενός. Κάθε μέλος της κοινωνίας κάνει καλύτερα από άλλα ό,τι έχει μάθει, αλλά λιγότερο από τους άλλους σε όσα είναι ανειδίκευτος, έτσι που να εξαρτάται από τους άλλους για την επιβίωσή του.

Στη λαϊκή αντίληψη σήμερα ο "ελεύθερος άνθρωπος" δεν αποδέχεται τους κοινωνικούς περιορισμούς. Η Στέλλα δεν δέχεται το γάμο, ακόμη και με τον άνθρωπο που μέχρι θανάτου είναι ερωτευμένη μαζί του. Γάμος σημαίνει γι΄ αυτήν να γίνει ιδιοκτησία κάποιου άνδρα όπως την υποχρεώνει η κοινωνία. Και αρνείται πεθαίνοντας από τον έρωτά της. Κάτι παρόμοιο, άρνηση των συμβατικών νόμων είναι και η ζωή του Αλέξη Ζορμπά. Πάλι του Κακογιάννη στην κινηματογραφική εκδοχή του έργου με τον Anthony Quinn.

Η ανυπακοή στους φυσικούς νόμους είναι είτε αδύνατη ή συνεπάγεται αυτόματα ποινές, κατά κανόνα θανάσιμες. Κάτι ανάλογο ισχύει και με την ανυπακοή στους κοινωνικούς νόμους, μόνο που τώρα οι ποινές δεν είναι αυτόματες, αλλά περνούν από την έγκριση της κοινωνίας.

Τόσο η αισθητή (φυσική) υπόσταση του Εγώ όσο και η κοινωνική υπόκεινται σε περιορισμούς, δεν είναι ελεύθερες. Η νοητή όμως είναι. Η φαντασία δεν έχει όρια. Αν λοιπόν με τη φαντασία μας δημιουργήσουμε ένα είδος επιθυμίας που δεν προκλήθηκε από ανάγκες, αυτό είναι σκοπός. Σκοπό δεν έχει κανένα άλλο ζώο. Γεννώντας και επιδιώκοντας ένα σκοπό επιτυγχάνομε - όσο την πετυχαίνομε - την αυτοπραγμάτωσή μας. Ελεύθερος λοιπόν δεν είναι απλώς αρνητικά εκείνος που δεν υπακούει σε έξω από αυτόν επιθυμίες ή ανάγκες, αλλά εκείνος που μπορεί να επιδιώκει το δικό του σκοπό. Μέσα σε μια κοινωνία, ο μόνος περιορισμός στην επίτευξη του σκοπού είναι να μη θίγει την αυτοπραγμάτωση των άλλων.

Οι "ελεύθεροι άνθρωποι" δεν κάνουν τυχαία ό,τι θέλουν. Αν δεν έχουν δικό τους σκοπό, είναι τελείως ανελεύθεροι. Κάποιος τους παρασέρνει να κάνουν ό,τι αυτός θέλει, χωρίς να υπάρχει αντίσταση. Οι ίδιοι, επειδή δεν δεσμεύονται από κάποιο σκοπό, νομίζουν ότι είναι ελεύθεροι. Αλλά η μόνη αντίσταση στη βούληση των άλλων είναι να έχουμε εμείς τη δική μας μοναδική βούληση. Οὐδεὶς δύναται δυσὶ κυρίοις δουλεύειν (Ματθαίος). Μόνο αν είσαι δούλος του εαυτού σου μπορείς να μην είσαι δούλος των άλλων. Φυσικά, με τον όρον ότι ο σκοπός είναι υγιής, όχι π.χ. οφειλόμενος σε εθισμό και εξάρτηση από ουσίες.

Η αντιπαράθεση μεταξύ κοινωνικών περιορισμών και προσωπικής ελευθερίας είναι κεντρικό θέμα των τραγωδιών από την αρχαιότητα ως σήμερα. Οι κοινωνικοί περιορισμοί υλοποιούνται με νόμους της πολιτείας. Σ΄ αυτούς αντιδρά το κάθε άτομο ενδεχομένως απειθαρχώντας και στηριζόμενο στους θεϊκούς νόμους, δηλαδή τους φυσικούς νόμους που κανένας δεν μπορεί να τους αλλάξει. Η Αντιγόνη δεν υπακούει στον ανθρώπινο νόμο του Κρέωνα που απαγορεύει την ταφή του αδελφού της, αλλά οι φυσικοί, θεϊκοί, νόμοι απαιτούν την ταφή του. Η κοινωνικοποίηση των πρώτων ανθρώπων, απαιτούσε να αποδίδονται τιμές στους νεκρούς. Επειδή ταχύτατα άρχιζαν, διατηρώντας τη μορφή τους, να όζουν φρικτά έπρεπε να ταφούν, αλλά οι κοινωνικές επιταγές απαιτούσαν να ταφούν σε επώνυμο μνήμα. Και ήλθε η τραγωδία. Οι κοινωνικοί νόμοι απαγορεύουν το γάμο μεταξύ διαφορετικών τάξεων ή οικογενειών. Αλλά, ο φυσικός νόμος του έρωτα ένωσε το Ρωμαίο με την Ιουλιέtτα και πάλι από τη σύγκρουση των νόμων προέκυψε η γνωστή τραγωδία. Και οι σταθερές πεποιθήσεις της Στέλλας αποκλείουν ένα γάμο που θα την κάνει νομικά ιδιοκτησία ενός άνδρα, ακόμη και του άνθρωπο που αγαπά παθιασμένα. Και το δράμα εκτυλίσσεται αδυσώπητα. Ο Ζορμπάς από την άλλη δίδαξε τον Καζαντζάκη τι θα πει τέχνη, έρωτας της ομορφιάς, αγνότητα, πάθος, με απόλυτη αδιαφορία των κοινωνικών συμβάσεων οδηγώντας στην οικονομική συμφορά.

Τέχνη! Πόσο μας διδάσκεις!