Σε θετική πορεία κινείται η κοινή πρόταση της Ελλάδας με άλλες επτά χώρες, για την ένταξη της τέχνης της ξερολιθιάς στον κατάλογο της Άυλης Πολιτιστικής Κληρονομιάς της UNESCO

Τεκμήριο ιστορικής σχέσης ανθρώπου και περιβάλλοντος

  • Δευτέρα, 5 Νοεμβρίου, 2018 - 06:16
  • /   Eνημέρωση: 6 Νοε. 2018 - 3:01

Δημοσιεύθηκε η θετική εισήγηση του Οργάνου Αξιολόγησης της Σύμβασης για την Άυλη Κληρονομιά σχετικά με τον κοινό φάκελο υποψηφιότητας, για την ένταξη της τέχνης της ξερολιθιάς στον αντιπροσωπευτικό κατάλογο της UNESCO.

Τον Μάρτιο 2017 κατατέθηκε στη γραμματεία της Σύμβασης για τη Διαφύλαξη της Άυλης Πολιτιστικής Κληρονομιάς της UNESCO ο διεθνής φάκελος υποψηφιότητας με τίτλο “Η Τέχνη της Ξερολιθιάς: Γνώση και Τεχνικές”, με τον οποίο τεκμηριώνεται η πρόταση εγγραφής του συγκεκριμένου στοιχείου στον Αντιπροσωπευτικό Κατάλογο της Άυλης Πολιτιστικής Κληρονομιάς της Ανθρωπότητας. Ο διεθνής φάκελος συγκροτήθηκε με πρωτοβουλία και συντονιστικό ρόλο της Ελλάδας και της Κύπρου, ενώ συμμετέχουν η Γαλλία, η Ελβετία, η Ισπανία, η Ιταλία, η Κροατία, και η Σλοβενία.

Διεθνής αναγνώριση της σημασίας της ξερολιθιάς

Σύμφωνα με την κατατεθειμένη πρόταση, η «τέχνη της ξερολιθιάς», η κατασκευή, δηλαδή κτισμάτων με λίθους χωρίς κανένα συνδετικό υλικό (εν ξηρώ), με άλλοτε έντονα ορατές κατασκευές, όπως εκτεταμένα εντυπωσιακά σύνολα ταρατσωτών καλλιεργειών και άλλοτε διακριτικές και ταπεινές, όπως τα κτίσματα γεωργοκτηνοτροφικής χρήσης, πάντα καλαίσθητες και φιλικές προς το περιβάλλον, συνδέονται άμεσα με την οργάνωση του παραγωγικού χώρου των αγροτικών κοινοτήτων.

Η τεχνική χρησιμοποιείται επίσης για όλες τις εγκαταστάσεις που συμβάλλουν στην αποστράγγιση, την άρδευση και την ύδρευση των γαιών, καθώς προτιμάται για τα τεχνικά πλεονεκτήματά της, που βασίζονται στις λειτουργικές ιδιότητες της δόμησης εν ξηρώ (ισοθερμία, ρύθμιση του αερισμού και της υγρασίας), αλλά και στο γεγονός ότι οι ξερολιθικές κατασκευές δεν απαιτούν ιδιαίτερα τεχνικά μέσα.

Η χρήση της ξερολιθιάς αραιώνει αισθητά μετά τα μέσα του 20ού αιώνα με την παρακμή της παραδοσιακής αγροτικής κοινωνίας, τη μηχανοποίηση της γεωργίας και τη χρήση νέων μεταφορικών μέσων. Παρ’ όλα αυτά, η συμβολή της ξερολιθιάς στην οργάνωση και τη συγκρότηση τοπίων και ταυτοτήτων υπογραμμίζεται σε διεθνές επίπεδο όλο και περισσότερο. Οι δυνατότητες για αναστηλώσεις και νέες κατασκευές αυξάνονται, ενώ η ζήτηση για τέτοιες κατασκευές επεκτείνεται σε νέους τομείς δραστηριοτήτων, που κινούνται στο μεταίχμιο παράδοσης και νεωτερισμού, τεχνικής και καλλιτεχνίας.

Περιορισμένη η μετάδοση της τεχνογνωσίας στους νέους

Όσον αφορά στην ίδια την τεχνική, τόσο οι απλές όσο και οι σύνθετες κατασκευές –κυρίως κλειστοί χώροι– παρουσιάζουν ποικιλία μεθόδων και μορφών ανάλογα με το κατά τόπους προσφερόμενο υλικό αλλά και τον χρηστικό ρόλο που επιτελούν. Οι σύνθετες κατασκευές είναι αυτές που κυρίως διαφοροποιούνται ανάλογα με τους τρόπους στέγασης. Έτσι, έχουμε κατασκευές με θόλους σφαιρικούς, με θόλους κυλινδρικούς, ή με δώματα που πατούν είτε σε τοίχους που συγκλίνουν προς τα πάνω είτε σε παράλληλα τόξα προκειμένου να δημιουργηθούν οι κατάλληλες αποστάσεις, για να στηριχτούν σε αυτά οι πλάκες που θα κλείσουν το άνοιγμα και θα ολοκληρώσουν τη στέγαση. Παρόμοια κατασκευή είναι τα κυκλικά κτίσματα με στύλο στο κέντρο, που απαντώνται κυρίως στην Τήνο.

Σήμερα, τα ξερολιθικά κτίσματα στην Ελλάδα κατασκευάζονται κυρίως από γεωργούς, κτηνοτρόφους και, ευκαιριακά, από τεχνίτες.

Ειδικά στον νησιωτικό χώρο οι ξερολιθικές κατασκευές (τοίχοι, περίβολοι, κλειστά κτίσματα κ.ά.) είναι πολύ διαδεδομένες. Στην ηπειρωτική χώρα οι ξερολιθιές είναι λιγότερο ορατές, αλλά το ίδιο σημαντικές για την παραδοσιακή οργάνωση του χώρου.

Όπως επίσης αναφέρεται στην πρόταση, η συντήρηση και επέκταση των ξερολιθικών κατασκευών είναι σήμερα προβληματική, αφού η μετάδοση της τεχνογνωσίας στις νεότερες γενιές είναι όλο και πιο περιορισμένη, ενώ οι ειδικοί τεχνίτες είναι συνήθως ηλικιωμένοι. Παράλληλα όμως αναγνωρίζεται όλο και περισσότερο η αξία της ξερολιθιάς για το φυσικό περιβάλλον και τη συγκρότηση των τοπικών ταυτοτήτων, ενώ ταυτόχρονα προβάλλεται ο ρόλος της ξερολιθιάς ως μαρτυρίας του ανθρώπινου μόχθου στην προσπάθεια επιβίωσης του είδους.

Προτεινόμενες δράσεις διαφύλαξης της τέχνης

Συνήθως τα φυσικά πρόσωπα που ασχολούνται με την τέχνη της ξερολιθιάς είναι απόγονοι τεχνιτών. Η τέχνη αυτή καθ’ εαυτήν, αποτελεί οικογενειακή παράδοση που στις μέρες μας χρήζει προστασίας και διατήρησης.

Για τον ελληνικό χώρο, η τέχνη της ξερολιθιάς έχει τις καταβολές της στην αρχαιότητα, τόσο ως προς τις τεχνικά απλές δημιουργίες (διαχωριστικοί και αναλημματικοί τοίχοι στον γεωργοκτηνοτροφικό χώρο, όπως π.χ. στις αγροτικές περιοχές της Δήλου) όσο και σε πιο απαιτητικές κατασκευές, όπως τα θολωτά αγροτικά κτίσματα. Οι παλαιότερες κατασκευές που σώζονται έως σήμερα χρονολογούνται γενικά στη Βενετοκρατία, χωρίς να αποκλείονται και πρωιμότερες χρονολογήσεις.

Σύμφωνα με την πρόταση, η εγγραφή του στοιχείου στον Εθνικό Ευρετήριο ΑΠΚ θα συμβάλει στην ανάδειξη της πολιτισμικής αξίας της τέχνης της ξερολιθιάς, της σημασίας της για την οικολογική ισορροπία, ειδικά των περιοχών που μαστίζονται από την εδαφική διάβρωση και άλλες δυσμενείς κλιματικές και εδαφικές συνθήκες. Κυρίως όμως θα βοηθήσει στην ανάδειξή της ως τεκμήριο του τρόπου που συγκροτήθηκε ιστορικά η σχέση ανθρώπου και περιβάλλοντος στον ελλαδικό χώρο.

Αναφορικά με τα μέτρα διαφύλαξης σε τοπικό, περιφερειακό ή εθνικό επίπεδο, η πρόταση αναφέρει, πως πολλά μέτρα θα μπορούσαν να ληφθούν προκειμένου να ενισχυθεί η διατήρηση της τέχνης της ξερολιθιάς.

Κατ’ αρχάς, είναι αναγκαία η δημιουργία τοπικών καταλόγων όπου θα καταγράφονται τα κατά τόπους ξερολιθικά κτίσματα, ώστε να δημιουργηθεί ένα εθνικό αρχείο αυτών των μνημείων. Παρ’ όλα αυτά, το σημαντικότερο δεν είναι η προστασία των ξερολιθικών κτισμάτων αυτά καθ’ εαυτά, δεδομένου ότι πολλά από αυτά είναι από τη φύση τους εφήμερα.

Σχολές και ομάδες χτιστών που διδάσκουν την τεχνική δραστηριοποιούνται στη Μεγάλη Βρετανία, στη Γαλλία, στην Ιταλία, στην Ελβετία, στην Ισπανία, στην Ελλάδα (π.χ. Κυκλάδες), στην Κύπρο, κ.α. Στην Ελλάδα απαντώνται λίγες νέες ξερολιθικές κατασκευές, ενώ οι ήδη υπάρχουσες συντηρούνται αρκετά συχνά. Η απουσία όμως συγκεκριμένου νομοθετικού πλαισίου δεν εγγυάται τη συστηματική αναδιάρθρωση των χώρων και την αποτελεσματική μετάδοση της εμπειρικής γνώσης.

Αξίζει να υπενθυμιστεί τέλος, πως μεμονωμένες προσπάθειες για τη διαφύλαξη της τέχνης της ξερολιθιάς έχουν πραγματοποιηθεί σε τοπικό επίπεδο, με σημαντικότερη τη μετατροπή των εγκαταλειμμένων τοπίων αναβαθμίδων σε πράσινες υποδομές μέσω συμμετοχικής επιστασίας γης για καλύτερη προσαρμογή στην κλιματική αλλαγή, μέσω του προγράμματος LIFE Terra-Scape, που πραγματοποιείται στην Άνδρο.

Ετικέτες: