Όψεις του σχολικού εκφοβισμού

Κάθε χρόνο, έως και ένα δισεκατομμύρια παιδιά βιώνουν κάποια μορφή σωματικής, σεξουαλικής, ψυχολογικής βίας ή παραμέλησης. Η θυματοποίηση κατά την παιδική ηλικία μπορεί να επιφέρει βλάβη στη σωματική και ψυχική υγεία και να επηρεάσει ολόκληρη τη ζωή των παιδιών.

Ορισμός

Ο εκφοβισμός στο σχολικό πλαίσιο ορίζεται ως η ηθελημένη, απρόκλητη και επαναλαμβανόμενη άσκηση βίας από ένα άτομο προς ένα άλλο. Απώτερος σκοπός του μαθητή που εκφοβίζει είναι η επιβεβαίωση του ελέγχου και της δύναμής του όπως επίσης και η επιθυμία να υποβιβάσει, να εξευτελίσει ή να εξαναγκάσει τον/ την αποδέκτη του εκφοβισμού σε κάποια ανεπιθύμητη πράξη.

H επιθετικότητα, σύμφωνα με την ψυχαναλυτική θεωρία, γίνεται αντιληπτή ως ψυχική ενέργεια, παράγωγο της σύγκρουσης των δυο βασικών ενστίκτων, της ζωής και του θανάτου, συνεπώς συνιστά μια αναπόφευκτη εκδήλωση της ανθρώπινης συμπεριφοράς.   Ο εκφοβισμός ή θυματοποίηση, είναι η σωματική ή λεκτική επίθεση που προκύπτει επανειλημμένα και η οποία περιλαμβάνει μια ανισότητα δυνάμεων, ως εκ τούτου αυτά τα φαινόμενα δεν περιορίζονται μόνο στο σχολείο αλλά και στις οικογενειακές και ερωτικές σχέσεις όπως και στον επαγγελματικό χώρο.

Το πιο τραυματικό στοιχείο στη συνθήκη του εκφοβισμού είναι η στιγμή της απειλής, την οποία δημιουργεί αυτός που απειλεί και δεν στηρίζεται σε καμία αρχή. Καταργείται με αυτό τον τρόπο η έννοια του χρόνου του υποκειμένου και με αυτό τον τρόπο δημιουργείται ο τρόμος.

Τρόποι εκδήλωσης

Ο ενδοσχολικός εκφοβισμός εκδηλώνεται μέσω διαφορετικών μορφών βίας. Κατά αυτόν τον τρόπο, η σωματική βία περιλαμβάνει γροθιές, σπρωξίματα, κλωτσίες και γενικότερες απειλές της σωματικής ακεραιότητας του αποδέκτη• η λεκτική βία αναφέρεται σε βρισιές, συκοφαντίες, απειλές και οποιουδήποτε τύπου υποβιβαστικά σχόλια • η ψηφιακή βία περιλαμβάνει υλικό που διακινείται μέσω του διαδικτύου (π.χ μέσα κοινωνικής δικτύωσης) με σκοπό την ταπείνωση ή απειλή • στη σεξουαλική βία εντάσσονται συμπεριφορές όπως προσβλητικές χειρονομίες και κινήσεις, ενώ η ψυχολογική βία αφορά τον κοινωνικό αποκλεισμό καθώς και τον γενικότερο χειρισμό των κοινωνικών σχέσεων.

Ενδείξεις ότι κάποιο άτομο υφίσταται εκφοβισμό

Οι ενδείξεις ποικίλουν από μειωμένη διάθεση, απόσυρση, εκδήλωση σωματικών συμπτωμάτων και άρνηση για το σχολείο έως πιο άμεσα αντιληπτές ενδείξεις όπως μώλωπες, σημάδια επίθεσης, απώλεια πραγμάτων ή χρημάτων καθώς και γενικότερες αλλαγές στην λειτουργικότητα του παιδιού.

Αιτιολογία

Στην εκδήλωσή του φαινομένου του εκφοβισμού και της βίας στο σχολείο συμβάλλει η διαπλοκή ψυχολογικών, οικογενειακών, κοινωνικών, γνωστικών και συναισθηματικών παραγόντων. Ειδικότερα, σημαντικό ρόλο παίζουν, αρχικά, τα ατομικά χαρακτηριστικά των παιδιών (π.χ., ιδιοσυγκρασία, εξελικτική πορεία, τραυματικές εμπειρίες), όπως επίσης και τα χαρακτηριστικά του οικογενειακού τους περιβάλλοντος (πολύ αυστηρές ή πολύ ελαστικές μέθοδοι ανατροφής, πρότυπα επιθετικής συμπεριφοράς, βία, ανασφαλής δεσμός κτλ.). Υψηλής σημασίας κρίνονται και οι διάφορες πλευρές του σχολικού περιβάλλοντος όπως η ανεπαρκής εποπτεία, ο συνωστισμός μαθητών, οι ελλείψεις προσωπικού, καθώς και το ψυχολογικό κλίμα του σχολείου (ανταγωνιστικό, ελεγκτικό, κτλ.). και οι πολιτικές του εκπαιδευτικού συστήματος (υπερβολική χρήση της τιμωρίας και της αποβολής ως μέσου πειθαρχίας, δυσανάλογη επιβράβευση κοινωνικά θετικών συμπεριφορών κτλ.) Επιπρόσθετα, οι στάσεις των ίδιων των παιδιών, των γονέων και των εκπαιδευτικών απέναντι στη βία,  ο τρόπος προβολής της βίας από τα μέσα μαζικής ενημέρωσης, και γενικότερα κοινωνικά προβλήματα ενισχύουν τις αντικοινωνικές συμπεριφορές.

Οι ψυχοκοινωνικές επιπτώσεις του εκφοβισμού και της βίας στο σχολείο

Οι συνέπειες του εκφοβισμού και της βίας στα παιδιά είναι σοβαρές και καθοριστικές για την ψυχοκοινωνική τους ανάπτυξη και εξέλιξη. Τα παιδιά που πέφτουν θύματα εκφοβισμού και βίας στο σχολείο είναι δυνατόν να παρουσιάσουν σχολική άρνηση, η οποία μπορεί να δηλώνεται είτε με λόγια «Δε θέλω να πάω στο σχολείο» είτε με ψυχοσωματικά συμπτώματα. Συχνά οδηγούνται στη σχολική αποτυχία ή/ και μαθησιακές δυσκολίες. Ένα παιδί που εκφοβίζεται ζει σε ένα καθεστώς άγχους και ανασφάλειας και ενδέχεται να εμφανίσει φοβίες και καταθλιπτικό συναίσθημα.

Πρόληψη του σχολικού εκφοβισμού

Οι διαστάσεις του προβλήματος του σχολικού εκφοβισμού σε συνδυασμό με τις επιπτώσεις του επιτάσσουν την στροφή της προσοχής προς την αντιμετώπιση του φαινομένου. Η αντιμετώπιση όμως οφείλει να έχει ως στόχο εκτός της μείωσης των περιστατικών του εκφοβισμού και την πρόληψη της εμφάνισης αφού η αντιμετώπιση και η πρόληψη είναι άρρηκτα συνδεδεμένες στην περίπτωση του σχολικού εκφοβισμού. Η αντιμετώπιση και η πρόληψη για να είναι αποτελεσματικές θα πρέπει να πραγματώνονται σε όλους τους τομείς που δραστηριοποιούνται τα παιδιά, όπως είναι η οικογένεια, το σχολείο κτλ.

Σχολείο. Ο εκπαιδευτικός πρέπει να συζητά με τους μαθητές για τα δικαιώματά τους, τους κανόνες συμπεριφοράς στο σχολείο και να καθοδηγεί από νωρίς τους μαθητές  σε κατάλληλους τρόπους έκφρασης της επιθετικότητας (όπως τα αθλήματα, οι τέχνες κτλ.). Επιπλέον, τονίζεται η σημασία της αντιμετώπισης των αιτιών απομόνωσης και περιθωριοποίησης μαθητών και η ανάγκη ένταξης τους στη σχολική ομάδα των νεοφερμένων μαθητών ή των μαθητών με ειδικά προβλήματα και ανάγκες.

Οικογένεια. Οι γονείς παίζουν έναν κρίσιμο ρόλο στη διάπλαση του χαρακτήρα και την ασφάλεια των παιδιών τους. Ως εκ τούτου, μπορούν να προβούν σε διάφορες δράσεις για την πρόληψη του εκφοβισμού. Σε πρώτο επίπεδο, συνίσταται η θέσπιση ορίων και μέτρων στη συμπεριφορά των παιδιών στο ενδοσχολικό και εξωσχολικό περιβάλλον και η ενθάρρυνση των παιδιών να συζητούν για το σχολείο, τις δραστηριότητες, τα προβλήματα και τα ενδιαφέροντα τους. Η εμπλοκή στη σχολική ζωή των παιδιών  και η δημιουργία ενός δικτύου με τους άλλους γονείς που θα συζητούνται θέματα του σχολικού εκφοβισμού και της ασφάλειας στο σχολείο προάγει ένα κλίμα ασφάλειας.

Αντιμετώπιση περιστατικών εκφοβισμού και βίας στο σχολείο

Στο σχολείο. Για την άμεση αντιμετώπιση περιστατικών εκφοβισμού και βίας στο σχολείο  πρέπει ο εκπαιδευτικός να διαβεβαιώσει το παιδί-θύμα ότι δεν ευθύνεται το ίδιο για ό,τι έχει συμβεί και να του θυμίσει ότι το νοιάζεται και ότι ο εκπαιδευτικός μπορεί να το προστατεύει και να προτείνει στο παιδί και στην ομάδα τάξης πρακτικούς τρόπους για την αντιμετώπιση δύσκολων καταστάσεων. Ο υπεύθυνος εκπαιδευτικός οφείλει να ενημερώσει αμέσως τους γονείς του παιδιού, όπως και την ομάδα των εκπαιδευτικών και το διευθυντή του σχολείου, ενώ εάν κρίνεται αναγκαίο, πρέπει να ζητείται βοήθεια ενός ειδικού ψυχικής υγείας. Η συζήτηση του γεγονότος στην τάξη σε δεύτερο χρόνο ως κάτι σοβαρό και ως ευθύνη όλων κινητοποιεί την αλληλεγγύη των μαθητών.

Στην οικογένεια.  Η οικογένεια του παιδιού που εμπλέκεται στον σχολικό εκφοβισμό με το ρόλο του θύτη οφείλει να το ενημερώσει για το σχολικό εκφοβισμό, τη σοβαρότητά του και τις συνέπειες που μπορεί να έχει τόσο για το θύμα όσο και για το ίδιον. Πρέπει να ενδιαφέρονται και να ενισχύουν την αυτοεκτίμηση του παιδιού ούτως ώστε να μην καταφεύγει σε πράξεις επιβολής του σε κάποιον αδύναμο ενώ παράλληλα μέσα στην οικογένεια θετικό ρόλο παίζει η εξασφάλιση κλίματος ασφάλειας και αποδοχής με θέσπιση σταθερών και σαφών ορίων που πρέπει να εφαρμόζονται και να τηρούνται. Η λειτουργία της οικογένειας ως μια ομάδα που τα μέλη της αλληστηρίζονται και δεν υπάρχει μόνο το κάθετο σχήμα γονείς-παιδί, αλλά καλλιεργείται και η έννοια της ομάδας που συζητά τις ανάγκες και τα προβλήματα της και συνεκτικά προσπαθεί να τα λύνει  βοηθά στην πρόληψη αυτών των φαινομένων.

Οι γονείς των θυμάτων θα πρέπει να είναι σε ετοιμότητα να εντοπίσουν αλλαγές στη συμπεριφορά του παιδιού τους. Ανεξήγητες αλλαγές στην συμπεριφορά, στην όρεξη, στη διάθεση, στις συνήθειες του ύπνου, στην σχολική τους επίδοση, καθώς και η γνώμη τους για κάποιους συνομήλικους ή ακόμη κάποια σωματικά σημάδια όπως οι μελανιές ή οι εκδορές αποτελούν ενδείξεις που πρέπει να προβληματίσουν. Τον εκφοβισμό συγκροτούν και σημάδια φόβου απέναντι στο σχολείο, δηλαδή όταν το παιδί αρνείται να πάει στο σχολείο ενώ αυτά τα παιδιά δείχνουν να προτιμούν την μοναξιά, και να αποφεύγουν τις κοινωνικές δραστηριότητες. Εάν τότε οι γονείς αντιληφθούν πως το παιδί τους έχει πέσει θύμα εκφοβισμού, θα πρέπει να προσεγγίσουν με εμπιστοσύνη το παιδί και να κουβεντιάσουν για αυτή του την εμπειρία και να το απενοχοποιήσουν. Δεν πρέπει να θέσουν το παιδί εναντίον του θύτη προκειμένου να εκδικηθεί, καθώς με αυτό τον τρόπο το πρόβλημα θα οξυνθεί αλλά μπορούν να τονίσουν τον τρόπο επικοινωνίας με τον εκπαιδευτικό στον οποίο επίσης μπορεί το παιδί να εμπιστευτεί το πρόβλημά του και να ζητήσει βοήθεια, δίνοντας στο παιδί να καταλάβει ότι δεν τίθεται θέμα για να «μαρτυρήσει» στον δάσκαλο τον θύτη.

Αγγελική Καραγιάννη

Κλινική Ψυχολόγος MSc

Κλιμάκιο Σύρου και Κέας Κινητών Μονάδων Ψυχικής Υγείας ΒΑ και Δ Κυκλάδων

1056 γραμμή βοήθειας για παιδιά και για γονείς