Το δίκαιο του ισχυρότερου

Δίκαιο είναι ό,τι πρέπει να γίνει. Εγώ θέλω, θέλουν και οι άλλοι. Το "Θέλω" των άλλων είναι το δικό μου "Πρέπει". Ζωή στα πλαίσια μιας κοινωνίας σημαίνει υποχρεωτικά περιορισμό των "θέλω" του καθενός στα πλαίσια του "πρέπει". Η επιβολή του κοινωνικού "θέλω", του "πρέπει" δηλαδή για τον καθένα, απαιτεί κάποια μικρή ή μεγαλύτερη βία. Ένα είδος βίας είναι η παιδεία. Το εύπλαστο παιδάκι, που σχηματίζει πολύ εύκολα εξαρτημένα αντανακλαστικά, ζει σε ένα περιβάλλον, οικογενειακό και φιλικό στην αρχή, σχολικό στην συνέχεια, όπου βιώνει ποικίλα "μη". Η παραβίαση αυτών των "μη" έχει δυσάρεστες συνέπειες πάνω στο παιδί, τιμωρία. Η αντανακλαστική παράσταση αυτών των δυσάρεστων συνεπειών μόλις σκεφθεί να κάνει κάτι το παιδί που δεν πρέπει, το αναχαιτίζει και η βούλησή του δεν υλοποιείται σε πράξη. Το οικογενειακό περιβάλλον, είναι κοινωνικό, αλλά ελάχιστα διαφέρει από το βιολογικό περιβάλλον, ένα νόμο δηλαδή φυσικό, αφού η διατροφή και η προστασία του παιδιού εξαρτώνται από τους γονείς του, αλλιώς δεν επιβιώνει. Έτσι γίνεται και στα άλλα, τα περισσότερα, θερμόαιμα ζώα. Με τη σχολική θητεία του παιδιού αρχίζει η επιβολή καθαρά κοινωνικών κανόνων. Η εδραίωση του "πρέπει" σε μια ηλικία, στην οποίαν οι συνειδητές αναμνήσεις του καθενός είναι εξαιρετικά περιορισμένες ως ανύπαρκτες, δημιουργεί την ψευδαίσθηση μιας ενδογενούς φυσικής ηθικής, που έχει εμφυτευθεί μέσα μας από μια θεία ή άλλη υπερβατική δύναμη. Με όλα τα παραπάνω, το δίκαιο συνδέεται αναπόσπαστα με τη βία και επομένως ισχύει το δίκαιο του ισχυροτέρου. Μοιάζει έτσι να απαντήθηκαν οποιαδήποτε σχετικά ερωτήματα, ενώ απλώς μετατέθηκαν στο ερώτημα: "Ποιος είναι ο ισχυρότερος;" Είναι π.χ. ο σωματικά δυνατότερος ή ο πνευματικά ανώτερος;

Οι Μυτιληνιοί είχαν διαφορές με τους Αθηναίους. Οι Αθηναίοι έστειλαν ένα στρατό με επικεφαλής του τον Φρύνωνα, έναν ολυμπιονίκη στο παγκράτιο, το μικτό αγώνα με πάλη και πυγμαχία. Γιγαντόσωμος, πανελλήνιος νικητής, ο στρατηγός τους. Οι Μυτιληνιοί είχαν αρχηγό τους το σοφό, μικρόσωμο, Πιττακό. Για να αποφευχθεί η αιματοχυσία, συμφώνησαν να μονομαχήσουν οι στρατηγοί τους, ο γιγαντιαίος Αθηναίος Φρύνωνας με το μικρόσωμο Μυτιληνιό Πιττακό. Στη μονομαχία ο Πιττακός πήγε κρατώντας πίσω από την πλάτη του ένα δίχτυ. Όταν πλησίασαν οι δυο αντίπαλοι, ο μικρός πέταξε το δίχτυ στο μεγάλο, τον ακινητοποίησε και έτσι τον σκότωσε, χαρίζοντας τη νίκη στην πατρίδα του. Ποιος από τους δύο ήταν λοιπόν ο πιο ισχυρός;

Ο Σωκράτης, με την καυστική ειρωνεία του, όταν κάποιος στην παρέα δήλωσε ότι δίκαιο είναι η βούληση του ισχυροτέρου, με ακαταμάχητα επιχειρήματα ανάγκασε τους συζητητές του να δεχθούν ότι ο δικαιότερος άνθρωπος είναι ο...κλέφτης! Όμως, η επιβολή του "πρέπει", αν αυτό δεν έχει φυτευτεί μέσα μας στην υποσυνείδητη νηπιακή ηλικία μας, απαιτεί βία· μικρή ή μεγάλη, άμεση ή έμμεση, δεν έχει σημασία. Στην τυπική πολιτεία υπάρχουν δύο είδη "πρέπει": η ηθική (φυσικό δίκαιο), δηλαδή η βούληση της κοινωνίας και το τυπικό δίκαιο (νόμοι), δηλαδή η βούληση των αρχόντων. Άρχοντες εξορισμού είναι αυτοί που διαθέτουν νόμιμη βία. Η βούληση της κοινωνίας δεν είναι πολύ σαφής. Πάντοτε υπάρχει, αλλά δεν είναι προφανής. Καθένας έχει μια ποικιλία από "θέλω". Κάποια από αυτά τα "θέλω" είναι κοινά για όλους, αλλά κανένας δεν ξέρει αυτόματα ποια είναι αυτά. Αναδεικνύονται με ειδική μεθοδολογία, όπως είναι η ψηφοφορία. Αντίθετα, τα "θέλω" των αρχόντων είναι εμφανή σε όλους, συνήθως σήμερα γραπτά, παλιότερα με ντελάληδες ή άλλους τρόπους. Η άλλη διαφορά είναι ότι η ποινή για τις παραβιάσεις είναι προδιαγεγραμμένη στο νόμο, π.χ. χρηματική, φυλάκιση, καταναγκαστική εργασία κλπ. Αντίθετα, στην ηθική είναι απρόβλεπτη. Μπορεί να σημαίνει θανάτωση με απρογραμμάτιστο τρόπο, όπως στο λυντσάρισμα ή, λιγότερο βίαιη, όπως με απομάκρυνση από την κοινωνία, όπου κανένας δε μιλά ούτε καν συναπαντιέται με τον κοινωνικά καταδικασμένο. Στην τελευταία κατηγορία ανήκουν το θρησκευτικό ανάθεμα και ο αφορισμός. Καθώς η κοινωνία διαρκώς αλλάζει είτε διότι τα μέλη της διαρκώς ανανεώνονται με γεννήσεις, θανάτους, μεταναστεύσεις κλπ είτε διότι αλλάζουν οι αντικειμενικές συνθήκες, και η βούλησή της αλλάζει. Αντίθετα οι νόμοι μένουν αναλλοίωτοι για μακρό διάστημα. Η αντιπαράθεση μεταξύ ηθικής και δικαίου γίνεται έτσι αναπόφευκτη. Η λύση είναι προγραμματισμένη περιοδική αναθεώρηση των νόμων, που σημαίνει περιοδική εναλλαγή των αρχόντων. Στην ιδανική περίπτωση της δημοκρατίας, οι άρχοντες (βουλευτές, δικαστές κακουργιοδικείου) εναλλάσσονται εκ περιτροπής μεταξύ όλων των αρχομένων με κλήρωση.

Αντιπαράθεση όμως δεν υπάρχει μόνο μεταξύ πολιτών, αλλά και μεταξύ πολιτειών. Και πάλι η επιβολή δεν γίνεται πάντοτε από τον ενεργειακά ισχυρότερο, αλλά, συχνά, από τον πνευματικά ανώτερο. Η ιστορία μας έχει πολλά παραδείγματα με νίκη του ευφυεστέρου (Μιλτιάδης, Θεμιστοκλής κλπ) πάνω σε ισχυρότερους αντιπάλους. Γι΄ αυτό ποτέ δεν είναι εκ των προτέρων βέβαιη η κατάληξη ενός πολέμου. Ο πόλεμος αρχίζει στρατιωτικά και λήγει διπλωματικά. Κανονικά οι πολλοί είναι ισχυρότεροι από τους λίγους. Όταν όμως οι λίγοι είναι οργανωμένοι και οι πολλοί ανοργάνωτοι, η νίκη αγαπά συχνά τους λίγους. Αυτό ισχύει συχνά στις εμφύλιες εξεγέρσεις, επαναστάσεις κλπ. Παρόλα αυτά, σε όλες τις επιτυχημένες επαναστάσεις - και δεν είναι λίγες - η νίκη έστεψε τους πολλούς μάλλον παρά τους λίγους που είχαν τη νόμιμη άδεια να ασκούν βία.

Ναι, λοιπόν, το δίκαιο αποτελεί τη βούληση του ισχυροτέρου. Όμως ισχυρότερος μπορεί να είναι το πλήθος μάλλον παρά οι λίγοι. Ή μπορεί να είναι οι λίγοι οργανωμένοι, μάλλον παρά οι πολλοί ανοργάνωτοι. Ή μπορεί να είναι οι πνευματικά ευφυέστεροι έναντι των εμφορούμενων από τυφλή βία. Ή μπορεί να είναι οι οικονομικά ισχυρότεροι, αλλά νωχελέστεροι, από τους οικονομικά ασθενέστερους και περισσότερο δραστήριους - ή αντιστρόφως. Μπορεί να είναι οι καλύτερα εξοπλισμένοι, αλλά μια εξαιρετικά ευφυής πολιτική μπορεί να κάνει τους χρήστες του εξοπλισμού να στραφούν κατά των εργοδοτών τους. Αγνόηση του δικαίου του ισχυροτέρου είναι αφροσύνη. Αν είναι αναγκαία η αντιπαράθεση, απαιτείται εξόχως ευφυής οργάνωση. Η βία, έτσι κι αλλιώς έχει βαρύ κόστος, και στις δύο πλευρές, και στους νικητές και στους ηττημένους. Τα τρόπαια των νικητών σπάνια αντισταθμίζουν το κόστος του πολέμου, ιδίως στους σύγχρονους πολέμους, αν και αυτό είχε γίνει γνωστό από την εποχή του Πύρρου, βασιλιά της Ηπείρου. Η Μ. Βρετανία, μάλλον χαμένη βγήκε από το Β΄ΠΠ, ενώ η Γερμανία και η Ιαπωνία μάλλον κερδισμένες. Η εναλλακτική λύση, είναι η αβίαστη διαρκής, προγραμματισμένη προσαρμογή του δικαίου στις απαιτήσεις της ηθικής, που με τη σειρά της, ποδηγετείται διαχρονικά από το ισχύον δίκαιο.