Αντώνης Κομνηνός: Ενας Συριανός ευπατρίδης που φυλάσσει τη μνήμη και επενδύει στο μέλλον

Δεν θα ήταν υπερβολή να πει κανείς ότι την Ερμούπολη τη γέννησε το ίδιο της το απάγκιο λιμάνι, το οποίο τελούσε για αιώνες υπό την προστασία του βασιλιά της Γαλλίας χάρη στους καθολικούς κατοίκους του νησιού. Εκεί έφτασαν με βάρκες οι πρώτοι κατατρεγμένοι μετά τη Σφαγή της Χίου το 1822 (ανάμεσα στους οποίους και οι δικοί μου πρόγονοι), εκεί βρήκαν καταφύγιο άλλοι πρόσφυγες από την Κυδωνία, τα Ψαρά, την Κάσο, τη Ρόδο, την Εύβοια, τη Μακεδονία και την Κρήτη. Η μοίρα της πόλης, που πήρε το όνομά της από τον λόγιο και κερδώο Ερμή, ήταν πάντα δεμένη με τη ναυτιλία. Δίχως αυτήν, θα ήταν άχρηστα τα εμπορικά δίκτυα των Χιωτών, που έφεραν το χρήμα για να χτιστεί ένα τέτοιο λαμπρό άστυ στην καρδιά του νησιωτικού Αιγαίου. Το Νεώριο, τα καρνάγια, τα φιλανθρωπικά ιδρύματα, τα μέγαρα στα στενά, οι επαύλεις στις εξοχές, το νοσοκομείο, ακόμα και τα εργοστάσια, όλα είχαν σχέση με τον εφοπλισμό. Μέσα στους δύο αιώνες ζωής της πόλης, ωστόσο, άλλαξαν τόσο οι συνθήκες, που οι μεγάλες οικογένειες του θαλάσσιου επιχειρείν εξαφανίστηκαν ή έφυγαν, αφήνοντας πίσω τους ένα ανεξίτηλο χνάρι. Χρειάστηκε να περάσουν δεκαετίες για να συνδέσει ξανά το όνομά του με τη Σύρο ένας εφοπλιστής: Ο Αντώνης Κομνηνός, που έχει δημιουργήσει και ίδρυμα στο όνομά του, είναι πράγματι ένας σύγχρονος ευεργέτης.

H συλλογή του Αντώνη Κομνηνού περιλαμβάνει έργα σημαντικών Ελλήνων καλλιτεχνών και σύγχρονων δημιουργών, όπως του Γιάννη Γαΐτη (1923-1984) επάνω αριστερά, του Cacao Rocks επάνω δεξιά.

Δίκαια του απονεμήθηκε πριν από λίγα χρόνια ο τίτλος του επίτιμου δημότη, καθώς έχει συμβάλει σε τόσα. Από την ανάληψη των εξόδων για να αναδιοργανωθεί καλύτερα η ογκολογική πτέρυγα του νοσοκομείου Σύρου έως την αναβάθμιση πολιτιστικών υποδομών (όπως η Πινακοθήκη Κυκλάδων), τη διοργάνωση εκθέσεων, δράσεων και θεατρικών παραστάσεων, τη συνεχή έγνοια του για το πώς μπορεί να αναδειχθεί καλύτερα η πραγματική φυσιογνωμία της Σύρου, που δεν μοιάζει με κανένα άλλο κυκλαδονήσι. Φρόντισε λ.χ. να μπει το ατμοσφαιρικό έργο του Κώστα Βαρώτσου Ορίζοντες στο λιμάνι, αλλά και να φωτιστούν τα εγκαταλελειμμένα Λαζαρέτα, το παλιό Λοιμοκαθαρτήριο απέναντι από το σημείο όπου δένουν τα πλοία. Ο Αντώνης Κομνηνός βέβαια είναι ένας σύγχρονος μαικήνας, που έχει στηρίξει και άλλους φορείς, όπως η Εθνική Πινακοθήκη, ενώ η τελευταία του χορηγία αφορούσε τη σπουδαία έκθεση του Νίκου Σταμπολίδη στο Μουσείο της Ακρόπολης με τίτλο Νοήματα. Η αγάπη του για την τέχνη και το συλλέγειν είναι, άλλωστε, γνωστή.

Η σχέση του Κομνηνού με την τέχνη ξεκινά από τα παιδικά του χρόνια. «Από επτά χρονών ζωγράφιζα και χάριζα τα έργα σε θείους μου. Θυμάμαι να πρωτοβλέπω σε εξώφυλλα βιβλίων τους κλασικούς, τον Γύζη και τον Ιακωβίδη, εικόνες που μου διαμόρφωσαν το βλέμμα».

Τον συναντήσαμε στο γραφείο του στην Καστέλα, ένα παλιό κομψό κτίριο, που κάποτε στέγαζε το πρώτο ελληνικό Ναυαρχείο και το οποίο απηχεί την ανάγκη του να συμβαδίζει η αισθητική με την ιστορία. Στους τοίχους απέναντί μας κρέμονταν έργα των Βαγγέλη Κύρη και Ανατόλι Γκεόργκιεφ, ένα πρωτοποριακό πρότζεκτ όπου συνδυάζονται τα σκηνοθετημένα φωτογραφικά πορτρέτα ανθρώπων που φορούν εκπληκτικά κεντημένες παραδοσιακές ελληνικές φορεσιές διά χειρός του τελευταίου. «Η καταγωγή της οικογένειάς μου ήταν από τα Ψαρά, αλλά μετά την καταστροφή τους από τους Τούρκους τα μέλη σκόρπισαν και ένα τμήμα της πήγε στη Σύρο, όπου γεννήθηκε ο πατέρας μου, στη γειτονιά των Ψαριανών. Έχασε τους γονείς του από τύφο και μεγάλωσε στη Χίο. Αργότερα πήγε στη Νάξο, στον αδελφό του πατέρα του, που ήταν προύχοντας. Εκεί πρωτοείδε τα καΐκια και το εμπόριο, και είχε την ιδέα να ανοίξει ένα ναυτιλιακό πρακτορείο το 1938 στον Πειραιά, που φρόντιζε για τις μεταφορές εμπορευμάτων με πλεούμενα. Παρά το ότι τα παιδικά του βιώματα ήταν σε διάφορα μέρη, θεωρούσε τον εαυτό του Συριανό και είχε ψυχική σύνδεση με τον τόπο. Ήταν μάλιστα μέλος του Συλλόγου Συριανών, που έκαναν μια μεγάλη εορτή μετά το Πάσχα. Και εγώ πάντα ένιωθα ότι η ρίζα μας ήταν στη Σύρο».

Ανακαλύπτοντας τη Σύρο από την αρχή

Μία από τις επιθυμίες του Μανώλη Κομνηνού ήταν τα παιδιά του να αγοράσουν σπίτι στη Σύρο, έτσι ώστε να κρατηθεί η σχέση: «Συνέβαλε, νομίζω, ότι το νησί το αγαπούσε πολύ και η Πειραιώτισσα μάνα μου, την οποία έπαιρνε και έκαναν διακοπές στη Δελλαγράτσια. Ήμουν τυχερός, διότι πήρα ένα ωραίο αρχοντικό στα Βαπόρια, το παλιό σπίτι του Κωνσταντίνου Τσιροπινά (παλιού δημάρχου της Ερμούπολης, βιομηχάνου και εφοπλιστή), και έτσι αναβίωσε η οικογένειά μας τη σύνδεση με το νησί. Παιδικές εικόνες από την Ερμούπολη δεν είχα, υπήρχε όμως κάτι άλλο: όταν παιδάκι πήγαινα στο πρακτορείο του πατέρα μου, τον άκουγα να μιλάει στα τηλέφωνα με όλους τους Συριανούς βιομηχάνους κλωστοϋφαντουργίας, που ήθελαν πρώτες ύλες, νήματα, κ.λπ. Τα ονόματά τους είχαν χαραχτεί στο μυαλό μου. Αγοράζοντας το αρχοντικό, είχα την αίσθηση ότι διασώζω και ένα κομμάτι του παρελθόντος της Σύρου», λέει ο εφοπλιστής για το οικοδόμημα στη συνοικία Βαπόρια, που πήρε το όνομά της από το γεγονός ότι έμεναν εκεί πλοιοκτήτες, αλλά και λόγω του ότι οι κάτοικοι έβλεπαν από το σημείο τα πλοία που πλησίαζαν το λιμάνι.

«Το ιστορικό αυτό σπίτι με έκανε να ξανανακαλύψω τη Σύρα, το ρεμπέτικο, την ιστορία της. Μαζί με τον καλό φίλο Στέλιο Νιώτη, γνώστη της μουσικής, και με τον Σταύρο Ξαρχάκο, που ίδρυσαν μαζί τη Σχολή “Εν Χορδαίς και Οργάνοις” για τη σπουδαία κληρονομιά του Βαμβακάρη, έχουμε κάνει πολλές βραδιές και τεράστιες συζητήσεις για το θέμα αυτό. Αργότερα αγόρασα αλλά δύο αρχοντικά, πάλι στην Ερμούπολη, με στόχο να τα αποκαταστήσω. Καμιά φορά σκέφτομαι ότι η πολιτεία δεν έχει σκύψει με φροντίδα στην αποκατάσταση της μοναδικής αρχιτεκτονικής φυσιογνωμίας της Ερμούπολης, που έχει εκατοντάδες νεοκλασικά, κάποια σε καλή κατάσταση, κάποια που καταρρέουν. Είναι μία από τις ωραιότερες πόλεις στην Ελλάδα και πρέπει να την προσέξουμε, να περάσει στις επόμενες γενιές. Πέραν αυτού, η πρωτεύουσα των Κυκλάδων είναι μια ζωντανή απόδειξη για το τι μπορούμε να πετύχουμε ως έθνος. Έφτασε στη Σύρο πλήθος κατατρεγμένων το 1822, και όμως σε 20-30 χρόνια έφτιαξαν μια καταπληκτική πολιτεία. Έναν αιώνα μετά, το 1922, ήρθαν πάλι πρόσφυγες τόσο στο νησί όσο και στην υπόλοιπη χώρα. Ήταν άνθρωποι που είχαν χάσει τα πάντα, και όμως ξεκίνησαν από την αρχή, με σκληρή δουλειά και πείσμα. Αυτό είναι η Ερμούπολη και τα ωραία της κτίρια».

Πάθος για την τέχνη

Πολλοί εφοπλιστές είναι παθιασμένοι συλλέκτες, αλλά η σχέση του Κομνηνού με την τέχνη ξεκινά από τα παιδικά του χρόνια. «Από επτά χρονών ζωγράφιζα και χάριζα τα έργα σε θείους μου. Θυμάμαι να πρωτοβλέπω σε εξώφυλλα βιβλίων τους κλασικούς, τον Γύζη και τον Ιακωβίδη, εικόνες που μου διαμόρφωσαν το βλέμμα. Ξεκίνησα αγοράζοντας αυτούς τους παλιούς ζωγράφους, ήταν το σημείο αναφοράς μου. Αργότερα το ενδιαφέρον κινήθηκε και στη γενιά του ’30, του ’70 και όχι μόνο. Ανακάλυψα και τους νέους Έλληνες καλλιτέχνες, όπως ο CacaoRocks. Πέραν αυτού, όμως, η Ελληνική Επανάσταση πάντα με συγκινούσε, και έτσι αγόρασα κάποια έργα με τα πρώτα χρήματα που έβγαλα. Είδα ότι το θέμα με ενδιέφερε, και έτσι αργότερα άρχισα να κάνω μια συλλογή με έργα και αντικείμενα φιλελληνικού χαρακτήρα, που κράτησε για δεκαετίες». Με αφορμή την επέτειο των 200 χρόνων, μάλιστα, είχε γίνει μια πολύ ωραία έκθεση στο Μουσείο Μπενάκη με κορυφαίους Έλληνες και ξένους καλλιτέχνες από αυτό το corpus που συνέλεξε ο Κομνηνός, σε επιμέλεια Φανής-Μαρίας Τσιγκάκου. «Το όραμά μου θα ήταν να δω μια μέρα ένα ξεχωριστό καινούργιο δημόσιο μουσείο, που να είναι αφιερωμένο στο 1821 και στον φιλελληνισμό», μας λέει.

«Καμιά φορά σκέφτομαι ότι η πολιτεία δεν έχει σκύψει με φροντίδα στην αποκατάσταση της μοναδικής αρχιτεκτονικής φυσιογνωμίας της Ερμούπολης. Είναι μία από τις ωραιότερες πόλεις στην Ελλάδα και πρέπει να την προσέξουμε, να περάσει στις επόμενες γενιές».

Ταυτόχρονα, το Ίδρυμα Αντώνιος Ε. Κομνηνός διοργανώνει εκθέσεις και με έργα που προέρχονται από τη συλλογή, όχι μόνο στη Σύρο αλλά και στην υπόλοιπη Ελλάδα, ενώ υποστηρίζει ενεργά νέους καλλιτέχνες. Όσο για τον ίδιο τον εφοπλιστή, χαίρεται να βλέπει γύρω του την εικαστική δημιουργία, τόσο στο σπίτι της Σύρου όσο και στην Αθήνα και στα γραφεία του. «Έχω μια σχέση συμβίωσης με την τέχνη». Πριν φύγουμε, τον ρωτώ ποια είναι η ευχή του για τη Σύρο. «Να γίνει ένα μέρος όπου θα λάμπει ο πολιτισμός. Αλλά, όπως είπαμε, προέχει η σωτηρία των νεοκλασικών, για την οποία δεν έχει έρθει βοήθεια από καμία κυβέρνηση έως τώρα. Πρέπει να βρεθεί μια λύση άμεσα».

Πηγή:kathimerini.gr/Της: Μαργαρίτας Πουρνάρα