Η Τηνιακή μαρμαροτεχνία το 2020

Του Εμμανουήλ Σώχου

Εντεταλμένος Δημοτικός Σύμβουλος σε θέματα Πολιτισμού Δήμου Τήνου

Εμένα το πουλάκι μου, δεν σπέρνει, δε θερίζει, μόνο το μαντρακά κρατεί και μάρμαρα σκαλίζει!

Η τέχνη του μαρμάρου, από τα τέλη του 18ου αιώνα συστηματοποιείται στην Τήνο, με την οργάνωση των λατομείων, την εκπόνηση σχεδίων, την ανάδειξη περισσότερων μαστόρων και την αυξημένη παραγωγή. Τον 19ο αιώνα εντατικοποιείται η λατόμευση στο νησί και η τέχνη αποκτά μεγαλύτερο εργαστηριακό χαρακτήρα. Οι βασικοί άξονες της τέχνης είναι δύο: η εμπειρική-πρακτική η εφαρμοσμένη και η καλλιτεχνική με αισθητικές και περισσότερο δημιουργικές αναζητήσεις.

Η Έξω Μεριά της Τήνου έχοντας την ευλογία της αφθονίας στο μάρμαρο και την καλλιτεχνική προδιάθεση των ανθρώπων της, ανάδειξε εκατοντάδες εφαρμοστές του μαρμάρου, ικανότατους και επιφανείς μαρμαρογλύπτες και τους ιεροφάντες της γλυπτικής τέχνης, με αποτέλεσμα όλοι μαζί, να «ντύσουν» με έργα τέχνης την Τήνο, την Αθήνα, τη Μικρασία, τα Βαλκάνια, την Αίγυπτο, τον κόσμο όλο.

Η παράδοση στη μαρμαρική τέχνη, για αιώνες ανθεί στην Έξω Μεριά της Τήνου και σε όλο το νησί τον τελευταίο αιώνα και ο καμπανιστός ήχος του μαντρακά συνοδεύει τη νεολαία των χωριών, στα νταμάρια και τα εργαστήρια, όπου μαθαίνουν να δουλεύουν το μάρμαρο και να δημιουργούν αριστουργήματα. Η τέχνη του μαρμάρου ενισχύθηκε πολύ στα νεώτερα χρόνια και χάρη στην ίδρυση του Προπαρασκευαστικού Επαγγελματικού Σχολείου Καλών Τεχνών Πανόρμου, με αποτέλεσμα να αναδειχθούν σπουδαίοι μαρμαρογλύπτες, μερικοί, από τους οποίους ανέβηκαν στα σκαλιά της λόγιας τέχνης.

Οι επιδόσεις των Τηνιακών στην τέχνη του μαρμάρου, μέχρι και σήμερα, είναι αξιοθαύμαστες, μένοντας πιστοί στην παράδοση των προγόνων τους, γι’ αυτό το 2013 η Τηνιακή μαρμαροτεχνία εγγράφηκε στους καταλόγους της άυλης πολιτιστικής κληρονομιάς της ανθρωπότητας της Unesco. Μια κληρονομιά και παρακαταθήκη, που οι χθεσινοί και σημερινοί μαρμαράδες διασώζουν, διαδίδουν και προβάλλουν αναπαράγοντας νέο πολιτιστικό προϊόν και ετοιμάζουν τις νέες γενιές που θα τους διαδεχθούν αύριο και θα συνεχίσουν την παράδοση στην Τηνιακή μαρμαροτεχνία.

Το Υπουργείο Πολιτισμού, μέσω του τμήματος Άυλης Πολιτιστικής Κληρονομιάς ζήτησε από τον Δήμο Τήνου τη σύνταξη αναφοράς επικαιροποίησης της Τηνιακής μαρμαροτεχνίας, ώστε να συνεχίσει να συγκαταλέγεται το στοιχείο στους καταλόγους του Εθνικού Ευρετηρίου και της Ανθρωπότητας (Unesco). Ο Δήμος Τήνου, μετά, από διαβούλευση με τους φορείς της τέχνης του μαρμάρου και τους προτεινόμενους από το Υπ. Πολιτισμού πολιτιστικούς φορείς του νησιού μας, οι οποίοι προάγουν μόνιμα το στοιχείο, παρήγαγαν πολιτιστικό έργο και ανέπτυξαν δράσεις που προήγαγαν την Τηνιακή μαρμαροτεχνία, συνέταξε την αναφορά επικαιροποίησης, με ενθουσιασμό και σοβαρότητα, παρουσιάζοντας τη σημερινή πραγματικότητα, η οποία είναι ιδιαίτερα ενθαρρυντική για το μέλλον της Τηνιακής μαρμαροτεχνίας.

Κύριοι φορείς της τέχνης του μαρμάρου είναι οι Τηνιακοί λατόμοι, οι μαρμαρογλύπτες, οι μαστόροι των εργαστηρίων, οι γλύπτες. Τόποι άσκησης είναι τα λατομεία, τα σχιστήρια, τα εργαστήρια, οι φορτωτήρες, η Σχολή Καλών Τεχνών Πανόρμου, το Μουσείο Μαρμαροτεχνίας και τα Μουσεία (Χώρα και Πύργος) Τηνίων καλλιτεχνών και Γιαννούλη Χαλεπά. Η Τηνιακή μαρμαροτεχνίας βρίσκεται σήμερα σε άνθιση, προσαρμοσμένη στις σύγχρονες ανάγκες επιβίωσης των εργαστηρίων, των τεχνιτών μαρμάρου και των μαρμαρογλυπτών. Στα εργαστήριά μας κύρια επαγγελματική απασχόληση είναι η λαϊκή μαρμαρογλυπτική, με σημαντική όμως παρουσία και στη λόγια τέχνη. Σήμερα στην Τήνο και την Αθήνα υπάρχουν 26 εργαστήρια μαρμαρογλυπτικής, που όλα «πνίγονται» στη δουλειά. Όλα τα εργαστήρια διαθέτουν δικό τους εκθεσιακό χώρο, μετέχουν σε εκθέσεις μαρμαρογλυπτικής με ολόγλυφες η ανάγλυφες δημιουργίες, είναι επανδρωμένα με μάστορα και μαθητευόμενο και όταν έρχεται η ώρα, ο μάστορας παραδίδει την τέχνη και τη γνώση στον μαθητευόμενο, που είναι πλέον μάστορας. Αυτό που διακρίνει τον Τηνιακό μαρμαρογλύπτη-καλλιτέχνη είναι η αγάπη του για το μάρμαρο, την τέχνη και την τεχνική του και η καλλιτεχνική δημιουργία. Τα εργαστήρια μαρμαρογλυπτικής, σήμερα, είναι οι σημαντικότεροι φορείς της τέχνης του μαρμάρου.

Σπουδαία και καθοριστική είναι η λειτουργία της Σχολής Καλών Τεχνών στην οποία διδάσκεται η τέχνη, η τεχνική και η παράδοση στο μάρμαρο. Η Σχολή λειτουργεί από το 1955 και από τις τάξεις της αναδείχθηκαν εκατοντάδες άξιοι τεχνίτες και μαστόροι, μαρμαρογλύπτες, ζωγράφοι και γλύπτες. Σήμερα, αυτό που χρειάζεται είναι η αναβάθμισή της σε όλα τα επίπεδα, μαθητείας, καθηγητών, εγκαταστάσεων, διοίκησης, ώστε, οι απόφοιτοι της Σχολής που είναι ήδη κάτοχοι της μαρμαρικής τέχνης, να έχουν στα χέρια τους πτυχίο ανώτερης σχολής, που θα τους βοηθήσει στην επαγγελματική τους καταξίωση. Παράλληλα η Σχολή καθίσταται ισότιμο μέλος της επιστημονικής κοινότητας, γίνεται ανταγωνίσιμη με άλλες παρόμοιες σχολές και προχωρά σε συνεργασίες με θεσμούς της εκπαίδευσης σε Ελλάδα και εξωτερικό, με αποτέλεσμα την προαγωγή και ανάδειξη της παράδοσης στην τέχνη του μαρμάρου.

Το Μουσείο Μαρμαροτεχνίας στον Πύργο Τήνου αποτελεί μοναδικό παράδειγμα παρουσίασης της τεχνολογίας του μαρμάρου, υλικό που κατέχει ιδιαίτερη θέση στην αρχιτεκτονική της Τήνου και της Ελλάδας. Η μόνιμη έκθεση περιγράφει αναλυτικά και ζωντανά το πλέγμα εργαλειακού εξοπλισμού και τεχνικών μαρμαροτεχνίας και δίνει έμφαση στην πρωτοβιομηχανική και προβιομηχανική Τήνο, που είναι το σημαντικότερο ελληνικό κέντρο μαρμαροτεχνίας. Σειρά αυθεντικών αντικειμένων, κοσμικά, εκκλησιαστικά επιτύμβια, υπέρθυρα, οικόσημα, πήλινα και γύψινα προπλάσματα, εργαλεία λατόμευσης, επεξεργασίας του μαρμάρου, μηχανολογικού εξοπλισμού, σχέδια, αρχειακό υλικό, πλαισιώνονται από αναπαραστάσεις λατομείου, εργαστηρίου μαρμαροτεχνίας, συναρμογής μελών καλλιτεχνημάτων και οπτικοακουστικό υλικό που ζωντανεύει τις παραδοσιακές μεθόδους εργασίας του λατόμου, του μαρμαροτεχνίτη και του μαρμαρογλύπτη.

Στο Ίδρυμα Τηνιακού Πολιτισμού φιλοξενείται η πληρέστερη έκθεση έργων του κορυφαίου δημιουργού Γιαννούλη Χαλεπά, με 22 γλυπτά, 15 γύψινα προπλάσματα, 3 πήλινα και 4 χάλκινα. Στο Μουσείο Τηνίων Καλλιτεχνών του Π.Ι.Ι.Ε.Τ. φιλοξενούνται έργα Τηνίων Καλλιτεχνών και στο αντίστοιχο του Πύργου έργα Εξωμεριτών Καλλιτεχνών. Το Μουσείο-σπίτι Γιαννούλη Χαλεπά φιλοξενεί πρωτότυπα έργα του καλλιτέχνη σε γύψο και πηλό, σχέδια πρωτότυπα που δεν έχουν αναπαραχθεί, το εργαστήριό του, τους χώρους που βίωσε μεγάλο μέρος της ζωής του και τα προσωπικά του αντικείμενα. Τα τελευταία χρόνια το Πνευματικό Κέντρο Πανόρμου Δήμου Τήνου κάλεσε ομάδα επιστημόνων του πρ. ΤΕΙ Αθήνας για να αναδειχθούν τα γραφήματα που υπάρχουν κάτω από στρώματα ασβεστωμάτων στους τοίχους του σπιτιού, που φιλοτέχνησε ο καλλιτέχνης.

Την τελευταία πενταετία ( 2014-2019 ) το Πνευματικό Κέντρο Πανόρμου ανέπτυξε σημαντικές πολιτιστικές εκδηλώσεις και δράσεις, που διαφύλαξαν, διέδωσαν, ανέδειξαν και προέβαλλαν την Τηνιακή μαρμαροτεχνίας, στην Τήνο και την Ελλάδα. Ιδιαίτερα επιτυχείς ήταν οι πολιτιστικές εκδηλώσεις του έτους Χαλεπά ( 2018 ), με τις οποίες το στοιχείο της Άυλης Πολιτιστικής Κληρονομιάς, μέσω της έκθεσης “Τηνιακοί Μαρμαρογλύπτες”, διαδόθηκε στη Σύρο, τη Χίο, τα Γιάννενα, τη Δάφνη, την Καρύταινα Αρκαδίας και σε όλη την Ελλάδα. Το 2020, η Τηνιακή μαρμαροτεχνία, με νέα έκθεση των Τηνιακών Μαρμαρογλυπτών, που θέμα της έχει τη Ναυμαχία της Σαλαμίνας, έχει προγραμματισθεί να ταξιδέψει, μετά, από την παρουσίασή της στον Πύργο τον Αύγουστο 2020, στη Σαλαμίνα, την Αθήνα, την Ελευσίνα, τα Τρίκαλα και τις Βρυξέλλες.

Σημαντική πολιτιστική δραστηριότητα ανέπτυξε το Μουσείο Μαρμαροτεχνίας την εξαετία 2013-2019, με Συμπόσια Γλυπτικής, εκθέσεις γλυπτικής, επιστημονικές ημερίδες, βιβλιοπαρουσιάσεις, εκδόσεις, ξεναγήσεις σε επιτύμβια έργα Τηνίων Μαρμαρογλυπτών κ.α., αναδεικνύοντας και προβάλλοντας την Τηνιακή μαρμαροτεχνία. Η Σχολή Καλών Τεχνών Πανόρμου, πέραν της μόνιμης μαθητείας που παρέχει στους σπουδαστές στη μαρμαρική τέχνη και την απόκτηση εμπειρίας, προσπαθεί να μεταδώσει στους νέους μαθητές του νησιού, την αγάπη και γνώση για το μάρμαρο, διερευνά τη δυνατότητα λειτουργικής, θεσμικής και διοικητικής αναβάθμισής της, με κεντρικό άξονα τη Μαρμαρογλυπτική και την τέχνη του Μαρμάρου.

Όλοι οι παραπάνω φορείς βοήθησαν με τη δράση τους στη διαφύλαξη, ανάδειξη και προβολή της Τηνιακής μαρμαροτεχνίας και ο Δήμος Τήνου τους ευχαριστεί για τις πολύτιμες υπηρεσίες τους. Η συνεισφορά όλων στον Πολιτισμό και την Παράδοση εξασφαλίζουν την επικαιροποίηση της Τηνιακής μαρμαροτεχνίας και συνέχιση της εγγραφής της, στους Εθνικούς Καταλόγους και της Aνθρωπότητας ( Unesco ). Η Παράδοση στην τέχνη του μαρμάρου είναι ζωντανή και θα συνεχίσει να ταξιδεύει στα πέρατα της οικουμένης!

Δράττομαι της ευκαιρίας να τονίσω, ότι ο Δήμος Τήνου, όσον αφορά τις καλοκαιρινές πολιτιστικές εκδηλώσεις θα προσαρμοσθεί στις υποδείξεις του Υπ. Υγείας και σε οποιαδήποτε τυχόν συνάθροιση θα τηρούνται αυστηρά τα μέτρα υγιεινής. Το Υπουργείο Πολιτισμού, σήμερα ανακοίνωσε, ότι τα Μουσεία θα ανοίξουν τις πύλες τους στις 15 Ιουνίου 2020. Οι πολιτιστικές εκδηλώσεις θα γίνουν σε υπαίθριους χώρους καταλαμβάνοντας το 40% της συνολικής χωρητικότητας, τηρώντας ευλαβικά την απόσταση του 1,5μ, μεταξύ των συμμετεχόντων και των τριών μέτρων από τη σκηνή, όπου θα γίνονται τα δρώμενα. Οι επετειακές εκδηλώσεις του Δήμου Τήνου για τον τορπιλισμό του ΕΛΛΗ, για μεγαλύτερη ασφάλεια των πολιτών μετατίθενται για το Σ/Κ 11 και 12 Σεπτεμβρίου 2020. Συνεπώς, όλοι οι πολιτιστικοί φορείς της Τήνου θα πρέπει να προσαρμοσθούμε στα νέα δεδομένα. Δεν θα πρέπει να ξεχνάμε, ότι όλα είναι υπό αίρεση, ανάλογα με την εξέλιξη της πανδημίας. Είναι σημαντικό, ότι τουλάχιστον δεν θα έχουμε ένα βουβό πολιτιστικό καλοκαίρι. Καλοκαίρι χωρίς Πολιτισμό δεν γίνεται!