Πότε γεννήθηκα;

Του Δημ.Α. Σιδερής,

Ομ. Καθηγητής Καρδιολογίας

Η ταυτότητά μου γράφει την ημερομηνία γέννησής μου. Σε αρκετά μέρη του κόσμου όμως καταδικάζεται η έκτρωση με τη δικαιολογία πως είναι φόνος και μάλιστα ενός ανυπεράσπιστου ανθρώπου, του εμβρύου. Φόνος κάποιου που δεν έχει γεννηθεί; Σαφής αντιγνωμία. Από πότε λοιπόν αρχίζομε να υπάρχουμε; Και πρώτα, τι θα πει «υπάρχω»; Σημαίνει απλούστατα πως ξεχωρίζω από το περιβάλλον μου, από αυτό που δεν είμαι. Δεν μπορεί να υπάρχει ένας πάλλευκος λεκές πάνω σε ένα πάλλευκο σεντόνι. Πότε αρχίζει λοιπόν να υπάρχει ένας άνθρωπος;

Από τη στιγμή που ένα πατρικό σπερματοζωάριο εισδύει σε ένα μητρικό ωάριο, υπάρχει ένα νέο ον. Βρίσκεται μέσα στο σώμα της μητέρας που του παρέχει προστασία και ενέργεια, αλλά, αντίθετα από τα άλλα σπλάγχνα της, δεν έχει καμιά επίδραση πάνω του. Στη βάση ενός προδιαγεγραμμένου σχεδίου, το γονιμοποιημένο ωάριο, δομείται στο χώρο και αυτορρυθμίζεται. Το σχέδιο αυτό ενυπάρχει στο ίδιο το γονιμοποιημένο ωάριο. Καθώς βρίσκεται και λειτουργεί διαφορετικά από το περιβάλλον του, το έμβρυο υπάρχει. Η μητέρα αισθάνεται τα σκιρτήματά του, η μαμή το ψηλαφά, ο γιατρός το βλέπει στον υπερηχογράφο κι η κοιλιά της μητέρας μεγαλώνει, ορατή από όλους. Υπάρχει λοιπόν για όλους. Είναι το αισθητό Εγώ.

Για όλους; Όχι ακριβώς. Η επιφάνεια του εμβρύου, όπου είναι διάσπαρτα τα αισθητήριά του δέχεται ερεθίσματα από μέσα και απέξω του. Κι αυτά είναι ακριβώς ίδια και σταθερά από μέσα και απέξω. Ίδια θερμοκρασία, υγρασία, οξύτητα, χημεία, ίδια όλα. Ο εγκέφαλος του εμβρύου δεν αντιλαμβάνεται διαφορές μεταξύ του εαυτού του και του περιβάλλοντός του, διότι τέτοιες διαφορές δεν υπάρχουν. Ως τη στιγμή του τοκετού. Εκείνη τη φρικτή στιγμή, η ανυπαρξία του εμβρύου σχάζεται σε Εγώ και Περιβάλλον. Τα αισθητήρια του νεογνού δέχονται τώρα σταθερά ερεθίσματα από μέσα του, ίδια που δέχονταν όσο ακόμη ήταν έμβρυο, αλλά απέξω ένα καταιγισμό από ποικίλα, διαρκώς μεταβαλλόμενα ερεθίσματα. Τη στιγμή του τοκετού γεννιέται το νοητό Εγώ, που ξεχωρίζει τον εαυτό του από το περιβάλλον του. Υπάρχει.

Το νέο πρόσωπο θα εισαχθεί κάποια στιγμή στην κοινωνία του με μια τελετή σαν τα αμφιδρόμια παλιά, τη βάπτιση, εγγραφή στα ληξιαρχικά βιβλία σήμερα κλπ. Με την παρουσία ενός ατόμου εντεταλμένου από την κοινωνία (ιερέα, ληξίαρχου, δημάρχου κλπ), του ίδιου του νέου όντος, των γονιών του κι ενός τουλάχιστον μάρτυρα, του αναδόχου, όλοι δέχονται πως το νέο ανθρωπάκι είναι παιδί των παρόντων γονιών και μέλος αυτής της κοινωνίας. Το κοινωνικό Εγώ γεννήθηκε.

Όπως υπάρχουν τρεις σταθμοί χρονικά διαφορετικοί στην ύπαρξη του νέου όντος, έτσι και το τέλος των τριών υποστάσεών του δεν είναι ταυτόχρονο. Το αισθητό Εγώ πεθαίνει τη στιγμή που παύει να αυτορρυθμίζεται και όλες οι φυσικοχημικές ιδιότητές του γίνονται ίδιες με του περιβάλλοντος. «Χοῦς εἲ καὶ εἰς χοῦν ἀπελεύσει». Το νοητό Εγώ πεθαίνει συνήθως λίγα λεπτά νωρίτερα, όταν παύσει οριστικά να ξεχωρίζει τον εαυτό του από το περιβάλλον του. Και το κοινωνικό Εγώ πεθαίνει με μια κοινωνική τελετή όπως είναι η κηδεία. Το κοινωνικό Εγώ, η μορφή και η λειτουργία του, μπορεί να παραμένει ζωντανό, σα σε εκμαγείο, στη μνήμη του κοινωνικού περιβάλλοντός του. Το «αἰωνία ἡ μνήμη» είναι συνώνυμο με την «αθανασία της ψυχής». Στο χώρο του εκμαγείου της κοινωνικής μνήμης, όταν το σώμα και το πνεύμα είναι πεθαμένα, δεν υπάρχει ούτε πόνος, ούτε λύπη ούτε στεναγμός. Μόνο, στη μνήμη του περιβάλλοντος, ζωή ατελεύτητη. Στο ηρώον των Τρικάλων γράφει σχετικά (αποδιδόμενο στην Αντιγόνη του Σοφοκλή): «Οι ήρωες δεν πεθαίνουν όσο τους θυμούνται οι ζωντανοί».

Η αναγνώριση των τριών υποστάσεων της ύπαρξής μας βοηθά να διαλυθούν κάποιες συγχύσεις που ταλαιπωρούν την ανθρωπότητα. Για παράδειγμα, η Γαλλική Επανάσταση είχε σαν έμβλημά της την Ελευθερία και την Ισότητα και ο Καντ αναγνώριζε την ισοδυναμία τους. Για πάνω από έναν αιώνα, ωστόσο, θεωρήθηκε ότι οι δύο ιδιότητες είναι ασύμβατες μεταξύ τους. Ο Μόυνιγχαμ έλεγε πως η διαφορά μεταξύ του Προέδρου Ουΐλσον και του Λένιν ήταν αντιπαράθεση μεταξύ του κόμματος της ελευθερίας και του κόμματος της ισότητας. Στον ένα κόσμο επιδιώχθηκε η ισότητα αδιαφορώντας για την ελευθερία. Τελικά «όλοι έγιναν ίσοι, αλλά κάποιοι ήταν πιο ίσοι από τους άλλους», όπως έλεγε ο Όργουελ και το καθεστώς κατέρρευσε. Στον άλλο κόσμο επιτεύχθηκε η ελευθερία της αγοράς με γιγάντωση της ανισότητας. Η ελευθερία της αγοράς βέβαια δεν συμπίπτει με την ελευθερία των ανθρώπων. Και έχει καταλήξει για την ώρα στην κατάσταση που βιώνομε σήμερα. Είναι πραγματικά ασύμβατες η ελευθερία με την ισότητα;

Το αισθητό Εγώ δεν έχει ούτε ελευθερία ούτε ισότητα. Υπακούει αναγκαστικά στους φυσικούς, βιολογικούς νόμους, ενώ κάθε παιδί γεννιέται με διαφορετικές ικανότητες, σωματικές και πνευματικές. Το νοητό Εγώ δεν επιδέχεται ισότητα. Καθώς είναι αντιληπτό μόνον από το ίδιο, δεν είναι δυνατή η σύγκριση με άλλο Εγώ, για να αποδειχθεί η ισότητα. Επειδή όμως το νοητό Εγώ είναι άβατο από όλους, έχει απόλυτη ελευθερία, την περίφημη ελευθερία της βούλησης. Το κοινωνικό Εγώ υπακούει στους ανθρώπινους νόμους της κοινωνίας και επομένως δεν είναι ελεύθερο. Από την άλλη όλα ανεξαιρέτως τα μέλη μιας κοινωνίας είναι ακέραια άτομα, με ακριβώς τις ίδιες κοινωνικές υποχρεώσεις και τα ίδια δικαιώματα: γεννιόνται κοινωνικά ίσα, όπως έλεγε ο Ρουσό. Επομένως, καθώς η ελευθερία και η ισότητα αφορούν σε διαφορετικές όψεις της ύπαρξής μας δεν είναι δυνατό να αντιπαρατίθενται και να είναι ασύμβατες μεταξύ τους. Βούληση είναι η νοητή κατάσταση που προηγείται πριν από μια αισθητή πράξη. Με ένα σύστημα ποινών και ανταμοιβών, πλύση εγκεφάλου, έλεγχο κοινωνικών φρονημάτων κλπ, μπορεί έμμεσα να ελεγχθεί. Η κοινωνία που προσπαθεί να επηρεάσει την ελευθερία του νοητού Εγώ είναι καταδικασμένη. Το ίδιο καταδικασμένη είναι η κοινωνία που αφήνει ελεύθερα, δηλαδή ασύδοτα, κάποια μέλη της να αφαιρούν την ελευθερία των άλλων, έστω και αν για ένα διάστημα φαίνεται να μεσουρανεί.

Η αντίληψη του τρισυπόστατου της ύπαρξής μας μπορεί να διαλύσει πλήθος συγχύσεων, που μπορούν να έχουν μακροπρόθεσμες συνέπειες. Θα συζητήσουμε, ελπίζω, γι΄ αυτές σε επόμενη ευκαιρία.