Τι θα είχε γίνει αν...

Για να μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε το εμβόλιο για τον κορωνοϊό, πρέπει να περάσει από τη διαδικασία του σταδίου 3: Σε μερικές δεκάδες χιλιάδες εθελοντές θα δοθεί στους μισούς το εμβόλιο και στους άλλους μισούς εικονικό φάρμακο και θα παρατηρηθεί αν υπάρχει σημαντική διαφορά μεταξύ εκείνων που θα αρρωστήσουν στη μια και στην άλλη ομάδα. Ούτε τα άτομα αυτά ούτε οι ιατροί γνωρίζουν εκ των προτέρων ποιος πήρε το ενεργό εμβόλιο και ποιος το εικονικό. Γενικότερα, στην ιατρική, για να αποδειχθεί αιτιολογική σχέση μεταξύ δύο φαινομένων, π.χ. ενός φαρμάκου ή ενός μικροβίου και μιας νόσου, πρέπει να αποδειχθούν 3 πράγματα: 1. Τα δύο φαινόμενα συνδέονται στατιστικά. 2. Το θεωρούμενο αίτιο προηγείται χρονικά από το αποτέλεσμα. Και 3. Η εξάλειψη του αιτίου αίρει και το αποτέλεσμα (πείραμα). Οι ίδιοι περίπου κανόνες ισχύουν για τη σχέση αιτίου και αιτιατού και στις λοιπές επιστήμες, μόνο που για κάποιες δεν μπορεί να ελεγχθεί ο τρίτος όρος. Δεν μπορούμε να κάνουμε πείραμα π.χ. στην Κοσμολογία ή στην Ιστορία. Εδώ περιοριζόμαστε στην ακρωτηριασμένη ισχύ της χρονικής αλληλουχίας των γεγονότων.

Θυμήθηκα τα παραπάνω, βλέποντας τον εορτασμό του Πολυτεχνείου σε συνδυασμό με την παρουσία της πανδημίας και διαβάζοντας μια εξαιρετική ανάλυση του Απόστολου Δοξιάδη για το "Πολυτεχνείο, αλήθεια, μύθος και παραμύθια". Εορτάζομε την επέτειο του Πολυτεχνείου ως απαρχή της απαλλαγής από τη δικτατορία της χούντας. Είναι όμως έτσι; Τα επεισόδια έγιναν ως αντίδραση στη δικτατορία του Παπαδόπουλου που ξεκινούσε μια διαδικασία δήθεν εκδημοκρατισμού. Το Πολυτεχνείο πραγματικά σταμάτησε τη διαδικασία, αλλά δεν έφερε περισσότερο εκδημοκρατισμό. Το αντίθετο μάλιστα. Το Πολυτεχνείο έφερε τον Ιωαννίδη. Ο Ιωαννίδης είχε σα συνέπεια τα γεγονότα της Κυπριακής τραγωδίας, η οποία ήταν η τελική αιτία της ανατροπής της δικτατορίας με την επαναφορά μιας "δημοκρατίας", όσο δημοκρατία είναι βέβαια και η παρούσα ρεπούμπλικα ή ολιγαρχία. Τι θα είχε γίνει, αν δεν είχε υπάρξει η εξέγερση του Πολυτεχνείου; Ακόμη και αν είχαμε στη διάθεσή μας όλα τα δεδομένα - ο φάκελος της Κύπρου δεν έχει μελετηθεί εισταμένως - κανένας δεν μπορεί να απαντήσει στο ερώτημα, αφού δεν είναι δυνατό να γίνει πείραμα. Είχε προγραμματισθεί να είχαμε κυβέρνηση Μαρκεζίνη με πρόεδρο "δημοκρατίας" τον Παπαδόπουλο. Θα ακολουθούσε ενδεχομένως βαθμιαίος εκδημοκρατισμός για να γίνουμε μέλος της Ευρωπαϊκής Ένωσης, οι πρωταγωνιστές θα είχαν στο μεταξύ πεθάνει και σήμερα θα βρισκόμαστε σε μια κατάσταση λίγ΄ ως πολύ σαν τη σημερινή, χωρίς να έχει μεσολαβήσει η εθνική απώλεια της Κύπρου. Αλλά, φυσικά, αυτό δεν είναι καθόλου βέβαιο.

Τελικά; Ο Δοξιάδης θυμίζει άλλα ιστορικά συμβάντα. Γιορτάζομε την ελευθερία μας από τον Οθωμανικό ζυγό στις 25 Μαρτίου, όταν άρχισε η Επανάσταση, χωρίς κι αυτή η ημερομηνία να είναι ακριβής, ενώ η ελευθερία μας επιτεύχθηκε το 1830, όταν υπογράφηκαν οι σχετικές συμφωνίες. Ομοίως γιορτάζουμε τη νίκη μας πάνω στις δυνάμεις του άξονα όχι το Μάη του 1945, όπως όλος ο κόσμος, αλλά στις 28 Οκτωβρίου, όταν άρχισε ο πόλεμος με τους Ιταλούς, που έληξε με ήττα μας, όταν μας επιτέθηκε και η Γερμανία. Υπάρχουν εκείνοι που λένε πως δεν θα είχαμε απελευθερωθεί από τους Τούρκους, αν δεν είχε γίνει η ναυμαχία στο Ναυαρίνο και ίσως έχουν δίκιο. Ο Ιμπραήμ είχε καταστείλει την επανάσταση σχεδόν παντού. Ωστόσο, ακόμη κι αν είναι έτσι, προφανώς, δεν θα είχε γίνει η ναυμαχία, αν δεν είχε προηγηθεί η ηρωική Επανάσταση. Προχωρώντας τα υποθετικά ερωτηματικά, πολλοί σημαίνοντες σκεπτόμενοι άνθρωποι ήταν αποτρεπτικοί για την Επανάσταση, όπως ο Κοραής, ο Καποδίστριας, ο Πατριάρχης Γρηγόριος Ε΄. Αν και δεν τον έχω διαβάσει, ο A. Toynbee θεωρεί ότι ήταν λάθος των Ελλήνων που παρασύρθηκαν  να κάνουν τότε την επανάσταση. Έπρεπε, να προετοιμασθούν και να περιμένουν λίγα χρόνια ακόμη! Ο Ελληνισμός είχε γίνει πολιτιστικά κυρίαρχος τουλάχιστον στη δυτική πλευρά της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, στα Βαλκάνια και στη Μικρά Ασία. Μήπως λοιπόν, αν δεν είχε γίνει η Επανάσταση, θα γινόταν βαθμιαίος εξελληνισμός της αυτοκρατορίας, έτσι που κάποια στιγμή να βλέπαμε σουλτάνο έναν Έλληνα Χριστιανό; Όσο εξωφρενική και αν ακούεται η ιδέα, κάπως έτσι μας αρέσει να θεωρούμε πως εξελληνίσαμε τη Ρωμαϊκή αυτοκρατορία με την πάροδο των αιώνων. Σκεφθείτε και κάτι άλλο. Τι θα είχε γίνει αν στο δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο είχε νικήσει η Γερμανία; Θα είχε ενωθεί η Ευρώπη κάτω από τους Γερμανούς, ο Χίτλερ κάποτε θα είχε πεθάνει, οι διάδοχοί του δεν θα μπορούσαν να διατηρήσουν τις ανατριχιαστικές πρακτικές του, όταν θα είχε λήξει ο πόλεμος, θα υποχωρούσαν σε κάποια πιο φιλελεύθερα σοσιαλίζοντα μέτρα. Μην ξεχνάμε πως το καθεστώς ήταν εθνικός σοσιαλισμός. Δηλαδή σε τι θα διέφερε η κατάσταση από αυτήν που ισχύει σήμερα; Πάλι έχομε μια περίπου σοσιαλ-δημοκρατική ενωμένη Ευρώπη με ηγήτορα τη Γερμανία. Δεν υποστηρίζω τέτοιες ιδέες. Όμως δεν μπορώ να αποφύγω να κάνω τέτοιες σκέψεις. Ίσως ρέπω και προς ιδέες που ξεφεύγουν από τα παραδεγμένα, πλησιάζοντας τις αιρετικές. Ο Γεώργιος Στείρης, στη Φιλοσοφία των Μέσων Χρόνων και της Αναγέννησης στη Δύση, στο Πανεπιστήμιο Αθηνών, παίρνει διαφορετική θέση απέναντι στα παραπάνω, σημαδιακά για την πατρίδα μας γεγονότα: Η 25η Μαρτίου και η 28η Οκτωβρίου, λέει, υπενθυμίζουν το χρέος μας στο Έθνος και την Πατρίδα. Η 17η Νοεμβρίου υπομιμνήσκει το χρέος μας στην Δημοκρατία.

Πρέπει όμως να φθάσω σε κάποια συμπεράσματα. Ένα είναι αγνωστικιστικό. Είναι αδύνατο να ξέρουμε τι θα είχε γίνει στην ιστορία αν... Θα ήταν καλύτερα για μας τώρα ή χειρότερα αν είχαμε εμείς ή άλλοι πάρει διαφορετικές αποφάσεις και είχαμε ενεργήσει διαφορετικά; Είναι αδύνατο να το γνωρίζουμε. Υπάρχει όμως κάτι σταθερό σ΄ αυτή την υπόθεση; Ίσως ναι, αλλά έχει ηθική, όχι ιστορική, επιστημονική, αξία. Χρέος! Ο Λεωνίδας με τους 300 (που ήταν περισσότεροι, μαζί με τους Πλαταιείς που είχαν μείνει και σκοτωθεί στη μάχη) ηττήθηκε. Σκοτώθηκαν όλοι και ο Ξέρξης προχώρησε. Όμως τιμάμε τα παλικάρια που πολέμησαν εκεί. Και δικαίως. "Τιμή σ΄ εκείνους όπου στη ζωή των όρισαν και φυλάγουν Θερμοπύλες" λέει και μας εκφράζει ο Καβάφης. Αυτό που έμεινε είναι το παράδειγμά τους ανεξάρτητα από το αποτέλεσμα. Αντίστοιχα, μπορώ να πω: "Τιμή σ΄ εκείνους που στη ζωή των όρισαν και φυλάγουν Πολυτεχνεία". Η αγνότητα των προθέσεων και η αυτοθυσία έχουν μακρόπνοες συνέπειες που ποτέ δεν ξεχνιόνται. "Και περισσότερη τιμή τους πρέπει, όταν προβλέπουν (και πολλοί προβλέπουν) πως Εφιάλτης θα φανεί στο τέλος και οι Μήδοι επιτέλους θα διαβούνε".