Η ιστορία επαναλαμβάνεται (;)

Έτυχε να παρακολουθήσω στο ραδιόφωνο (Κυριακή, 9.00 π.μ., SKAI 100.3) μια από μια σειρά εκπομπών με ιστορικό περιεχόμενο. Πρώτη εντύπωση λοιπόν: Επί 6 χρόνια όταν ήμουν μαθητής στο τότε γυμνάσιο κάναμε μάθημα ιστορίας. Διδασκόμαστε περί τις 30-100 σελίδες από τις περίπου 250 των βιβλίων μας. Δεν πείραζε που δεν τελειώναμε το βιβλίο. Κάθε μάθημα ήταν ανεξάρτητο. Περιέγραφε το χρονικό ενός βασιλιά, περίπου όπως μικροί ακούγαμε τα παραμύθια: "Μια φορά κι έναν καιρό ήταν ένας βασιλιάς...". Παρακολουθώντας την εκπομπή τώρα καταλάβαινα τι σημαίνει ιστορία. Ήταν από τη Μεσαιωνική περίοδο ως τον Καρλομάγνο. Δεν ακούστηκαν παρά ελάχιστα ονόματα, όχι όμως για να περιγραφεί η ιστορία τους, αλλά για να δοθεί ένα αναγνωρίσιμο όνομα στην περίοδο που έζησαν. Έτσι ό,τι μάθαινα ήταν γεγονότα θαυμαστά και γεμάτα κλέος, και τις αιτίες τους. Θυμίζω τον ορισμό της ιστορίας που έδωσε ο πατέρας της: "Ἡροδότου Ἁλικαρνησσέος ἱστορίης ἀπόδεξις ἥδε, ὡς μήτε τὰ γενόμενα ἐξ ἀνθρώπων τῷ χρόνῳ ἐξίτηλα γένηται, μήτε ἔργα μεγάλα τε καὶ θωμαστά, τὰ μὲν Ἕλλησι τὰ δὲ βαρβάροισι ἀποδεχθέντα, ἀκλεᾶ γένηται, τά τε ἄλλα καὶ δι' ἥν αἰτίην ἐπολέμησαν ἀλλήλοισι". Αυτό είναι ιστορία. Δεν είναι το κουτσομπολιό που συνοδεύει τους εκάστοτε διάσημους ηγέτες, έστω και αν αυτοί έπαιξαν σημαίνοντα ρόλο στην εξέλιξη της ιστορίας.

Το επόμενο που μου έμεινε ήταν το περιεχόμενο της εκπομπής, από εξαίρετους Πανεπιστημιακούς δασκάλους. Βρισκόμαστε στην εποχή του Ιουστινιανού. Κάτω από τη σθεναρή, συχνά βίαιη, αλλά έντονα συντονισμένη προσπάθειά του, το κράτος και οι πολίτες αρχίζουν να ευημερούν. Η ζωή στις πόλεις, πιο οργανωμένη, ελεγχόμενη δηλαδή από ένα σωστό κράτος, γίνεται πόλος έλξης και μεγάλο μέρος του πληθυσμού συγκεντρώνεται σ΄ αυτές. Ζουν τώρα πολύ καλύτερα. Υπάρχει δίκαιο, μια τάξη. Όμως το μειονέκτημα είναι ότι στις πόλεις γίνονται ανταλλαγές και κατανάλωση προϊόντων, όχι παραγωγή, που εξακολουθεί να συντελείται στην ύπαιθρο. Παραταύτα μια ισορροπία έρχεται. Η εξάρτηση των καταναλωτικών πόλεων από την παραγωγική ύπαιθρο (κυρίως καλλιέργεια γης και κτηνοτροφία) ανυψώνει αναγκαστικά το επίπεδο ζωής και στην πόλη, αλλά και έξω στα βουνά και στους κάμπους. Οι παραγωγοί πουλούν ακριβότερα τα προϊόντα τους. Τώρα όμως προκύπτει άλλο ένα ανεπιθύμητο, ο λοιμός, η πανδημία. Η πανώλη εξαπλώνεται παντού και σκοτώνει. Οι προκαταλήψεις χειροτερεύουν την κατάσταση. Οι σοφοί "αντιπρόσωποι του Θεού" θεωρούν ότι αιτία της νόσου είναι ο Σατανάς που κρύβεται στις μαύρες γάτες. Από τότε, αν το πρωί βγαίνοντας από το σπίτι μας δούμε μαύρη γάτα, αυτό είναι κακός οιωνός. Σκοτώνουν τις γάτες, πολλαπλασιάζονται τα ποντίκια και με τους ψύλλους που κουβαλάνε μεταδίδουν τη νόσο στους ανθρώπους. Οπωσδήποτε, η πανδημία δε σκοτώνει μόνο διαμέσου του άμεσου αιτίου της. Η οικονομία καταρρέει, καθώς λιγοστεύουν οι εργαζόμενοι. Ο λοιμός προκαλεί λιμό. Λοιμός και λιμός σκοτώνουν ως 50% του πληθυσμού σε μερικές περιοχές. Ο τόπος ερημώνεται. Και η φύση αποστρέφεται το κενό. Από το βορρά, βάρβαρα φύλα, γερμανικά κυρίως στη δύση, Άβαροι και Σλάβοι στην ανατολή κατεβαίνουν πιο νότια, όπου ο θερμότερος καιρός τους επιτρέπει να έχουν καλύτερες αποδόσεις της εργασίας τους. Και το κενό γεμίζει με τους μετανάστες. Δεν έρχονται ως εχθροί, να σκοτώσουν, να καταστρέψουν. Απλώς βρίσκουν κενό, ακατοίκητες, ακαλλιέργητες εκτάσεις και εγκαθίστανται. Μέσα σε τρεις γενιές έχουν απορροφηθεί από το ανώτερο πολιτιστικό περιβάλλον, Oι δυτικοί, τα εγγόνια των μεταναστών, θεωρούν τους εαυτούς τους Ρωμαίους και υπερασπίζονται το νέο τόπο τους. Στην Ελλάδα οι Σλάβοι εξελληνίζονται, αφήνοντας όμως τα ίχνη τους, έτσι που μεγάλος αριθμός χωριών π.χ. στην Πελοπόννησο και αλλού έχουν σλαβικά ονόματα. Ωστόσο, με ελάχιστες εξαιρέσεις στη Βόρεια Ελλάδα, όπου η φυσική επαφή με σλάβικους πληθυσμούς δεν έλειψε ποτέ, στον υπόλοιπο τόπο μας οι απόγονοί τους είναι πια γνήσιοι Έλληνες αξεχώριστοι από τους γηγενείς.

Αυτή η ιστορία όμως μου θύμισε τη σύγχρονη εποχή. Όπως τότε, και για παρόμοιους, οικονομικούς κυρίως, λόγους έχει εγκαταλειφθεί η ύπαιθρος και ο κόσμος έχει συγκεντρωθεί στις πόλεις. Στην Αθήνα και στη Θεσσαλονίκη ζει πάνω από το μισό Ελληνικό πληθυσμό. Χιλιάδες νησιά και ορεινά χωριά που κάποτε άκμαζαν και παρήγαν για να ζουν τα ίδια και οι πόλεις, έχουν εγκαταλειφθεί. Όπως τότε, έχουν αρχίσει οι πανδημίες. Όπως τότε ο λοιμός συνοδεύεται από λιμό με κατάρρευση της οικονομίας. Όπως τότε, οι μετανάστες κατακλύζουν τον τόπο... Και η ιστορία συνεχίζεται.

Φυσικά υπάρχουν διαφορές. "Τὰ πάντα ρεῖ", έλεγε ο Ηράκλειτος, σε αντίθεση με τους ιδεαλιστές. Μόνο που αυτή η ροή των πάντων δεν είναι ευθύγραμμη, αλλά ακολουθεί μια επαναλαμβανόμενη πορεία. Το πρωτοϋπαινίχθηκε ο Αριστοτέλης, το τελειοποίησε στο νοητό κόσμο ο G.W.F. Hegel και στον αισθητό ο K. Marx, που είδαν την εξέλιξη με σπειροειδή μορφή, ενώ το απέδωσε πιστότερα πριν από σχεδόν ένα αιώνα ο B. Van der Pol που είδε την εξέλιξη σαν μια ειδικού τύπου ταλάντωση. Αυτή η ταλάντωση "χάλασης", όπως λέγεται, διαφέρει από την πιο γνωστή ημιτονοειδή, αρμονική ταλάντωση σε αρκετά, ένα από τα οποία είναι ότι υπόκειται πολύ πιο εύκολα σε επηρεασμούς από εξωγενείς παράγοντες. Και αυτό σημαίνει ότι, θεωρητικά τουλάχιστον, μπορεί η ανθρωπότητα να επηρεάσει τον πορεία της ιστορίας. Η οικονομία ταλαντώνεται μεταξύ ανάπτυξης με λιτότητα (νηστεία παραδοσιακά) και κατανάλωσης με σπατάλη (θυσία παραδοσιακά). Υπαγορεύει έτσι, κατά τις ανάγκες της την πολιτική, που, με τη σειρά της επεμβαίνει στην οικονομία επηρεάζοντάς την. Σήμερα η επιστήμη επιτρέπει στην πολιτική να επηρεάσει δραστικά την πορεία της οικονομίας. Στο συγκεκριμένο πρόβλημα, η επιστήμη πέτυχε σε χρόνο ρεκόρ να παραγάγει το κατάλληλο εμβόλιο. Είναι ζήτημα της πολιτικής όμως, όχι της επιστήμης, να εφαρμοσθεί σε επαρκές ποσοστό του πληθυσμού. Ωστόσο, ούτε αυτό πρόκειται να φέρει οριστική λύση στο πρόβλημα. Η θεμελιώδης αιτία των πανδημιών είναι ο μεγάλος συγχρωτισμός των ανθρώπων. Η οριστική, όσο γίνεται, λύση είναι, προφανώς η αραίωση του πληθυσμού. Αυτή απαιτεί αποκέντρωση της οικονομίας. Σημαίνει εγκατάσταση παραγωγικών μονάδων στους εγκαταλειμμένους τόπους μας, χιλιάδες ακατοίκητα νησιά και χωριά μας. Αναγκαστικά θα ξεκινήσει με ισχυρή παρέμβαση του κράτους, που θα γίνει ο αρχικός εργοδότης, με υποχρεωτική εγκατάσταση εργαζομένων, π.χ. στη θητεία τους. Όταν αρχίσει να αποδίδει αυτή η επιχείρηση, θα κινήσει το ενδιαφέρον των ιδιωτών να αγοράσουν τέτοιες επιχειρήσεις και να επενδύσουν εκεί τα κεφάλαιά τους. Παράλληλα, θα κατοικηθούν αυτοί οι χώροι και θα πάψουν να είναι, ως κενοί, στόχοι ανεπιθύμητων γειτόνων. Δυστυχώς, τίποτε δεν συζητείται προς αυτή την κατεύθυνση.