Αγέλη, κοινωνία, τέχνη

Με τα φυσικά αντανακλαστικά τους τα ζώα υποχρεώνονται να ζουν είτε αγελαία ή κοινωνικά. Μοναδική εξαίρεση είναι οι άνθρωποι που, με τα επίκτητα, δευτεροβάθμια, εξαρτημένα αντανακλαστικά που αναπτύσσουν, μαζί με τη δίποδη, δίχειρη κατασκευή τους, μπορούν να επιλέγουν πόσο αγελαία και πόσο κοινωνικά να ζουν. Στην αυγή της κοινωνικής ζωής ο πατέρας είναι άγνωστος. Η ανάγκη να μη διασκορπιστεί το κεφάλαιο, καλλιεργήσιμο χωράφι και κοπάδι, μαζί με το άγνωστο του πατέρα, οδήγησαν στη μητριαρχία. Στην πιο παλιά μυθολογία μας υπάρχουν 6 θεοί και 6 ισότιμες θεές. Η δημιουργία της κοινωνίας έλυσε βασικά το επισιτιστικό πρόβλημα, αλλά έφερε τη βία, ιδιαίτερα την ομαδική, για το σφετερισμό ή την προστασία του δημιουργημένου αυτοαναπαραγόμενου κεφαλαίου. O Τρωικός πόλεμος, παγκόσμιος για την εποχή του, έφερε τα πάνω κάτω. Οι νικητές θριαμβεύουν βάρβαρα και τιμωρούνται από τους θεούς για τη βαρβαρότητάς τους. Ο Αγαμέμνων δολοφονείται από τη γυναίκα του, την Κλυταιμνήστρα. Και βρισκόμαστε, όπως μετά από κάθε μεγάλο κοινωνικό γεγονός σε μια συγκλονιστική μετάβαση: από μητριαρχία σε πατριαρχία. Ο Ορέστης δικάζεται ευρισκόμενος στο δίλημμα: Τι είναι ισχυρότερο, το καθήκον του προς τον πατέρα που του έδωσε την κοινωνική ύπαρξή του (διάδοχος του θρόνου) ή προς τη μητέρα του που του έδωσε γεννώντας τον τη νοητή ύπαρξή του. Δολοφονεί τη μάνα του και κατατρύχεται από τις φρικτές Ερινύες χωρίς να μπορεί να απαλλαγεί, αφού ενοικούν μέσα του. Καταφεύγει στο έγκυρο δικαστήριο, τον Άρειο Πάγο, και οι ένορκοι διχάζονται. Με την παρέμβαση της Αθηνάς αθωώνεται και επισημοποιείται με θεία επέμβαση η επικράτηση της πατριαρχίας. Η πατριαρχία, αμείλικτη, επικρατεί ως τον περασμένο αιώνα.

Οι πρώτοι οικιστές μιας περιοχής και οι κληρονομικοί άνδρες διάδοχοί τους κυριαρχούν όχι μόνο στη γη τους με τα ιερά μνήματά τους, απόδειξη πως αυτοί είναι οι πρώτοι, αλλά και σε όλους τους κατοίκους της γης τους. Τέτοιοι είναι π.χ. οι φεουδάρχες. Τα παιδιά τους παντρεύονται όποιο πρόσωπο απαιτεί ο παντοδύναμος πατέρας, με κύριο κριτήριο την επέκταση της επικράτειάς του. Ο υπόλοιπος κόσμος δεν έχει ουσιαστική δική του βούληση. Αρχίζουν όμως οι σταυροφορίες και ακολουθεί η Αναγέννηση. Ολοένα μεγαλύτερο πλήθος χωρίς ιδιοκτησία γης γίνονται πλούσιοι και αρχίζει η αμφισβήτηση της κληρονομικής πατριαρχικής κυριαρχίας.

Η Τέχνη, σε όλο αυτό το διάστημα από τη μυθολογία του Ορφέα ως τις μέρες μας, αφενός αντανακλά το συναίσθημα κάθε εποχής και αφετέρου συμβάλλει στη συναισθηματική ενότητα της κοινωνίας, καθώς όλοι, ανεξάρτητα από την τάξη στην οποίαν ανήκουν, χαίρονται από κοινού τα έργα της εποχής τους, εικαστικά στο χώρο και παραστατικά στο χρόνο. Με πρότυπο την αρχαία τραγωδία η Τέχνη εστιάζεται στο δίλημμα, αγελαία ελευθερία (ανεξαρτησία από την κοινωνία) του ατόμου προς το οποίο αισθανόμαστε έλεο, ή υποταγή του στην υπερανθρώπινη δύναμη την οποία σεβόμαστε, φοβούμαστε; Η Αντιγόνη του Σοφοκλή είναι αντιπροσωπευτικό παράδειγμα. Κύριο πρόβλημα που προέχει είναι ο ανταγωνισμός ανάμεσα στον έρωτα δυο νέων και στην επιβολή των γονιών τους που εμποδίζουν την ένωσή τους, προορίζοντας τα παιδιά τους για διαφορετικό, κοινωνικά επωφελές, ταίρι, σύμφωνα με τα συμφέροντα του πατέρα. Από τον έρωτα του Περσέα με την Ανδρομέδα, που την είχε σώσει από το Δράκοντα, αλλά ήταν αρραβωνιασμένη από τον πατέρα της με το Φινέα, αδελφό του, ως το Ρωμαίο και την Ιουλιέτα που οι οικογένειες τους ήταν άσπονδοι εχθροί μεταξύ τους και εμπόδιζαν το σμίξιμό τους, ο ακαταμάχητος έρωτας έρχεται να κλονίσει την επικράτηση της πατριαρχικής κοινωνίας πάνω στην ελεύθερη σχέση που δε λογαριάζει τάξεις και πατριαρχικούς κανόνες. Ο Έρωτας, χωρίς βία, επικρατεί ακόμη και στους θεούς. Όταν ο Ήλιος Απόλλων τον περιγελά, ο Έρωτας τον καρφώνει με το βέλος του έρωτα προς τη Δάφνη, ενώ στοχεύει με το βέλος του μίσους την κοπέλα εναντίον του. Αυτή φεύγει κι αυτός την κυνηγά. Όταν τη στριμώχνει στις όχθες του πατέρα της Πηνειού Ποταμού, αυτή μεταμορφώνεται σε δέντρο. Από τότε, στις όχθες των ποταμών συναντάμε δάφνες κι ο Απόλλων με δάφνινο στεφάνι αποθεώνει τους νικητές σε κάθε ευγενικό αγώνα.

Οι σταυροφορίες ξεκίνησαν την ανεξαρτησία των απλών ανθρώπων εναντίον των φεουδαρχών τους. Ο πλούτος που έφεραν οδήγησε στη βιομηχανική επανάσταση, που, με τους αυτοματισμούς της, οδήγησε όχι μόνο στην πτώση της φεουδαρχίας αλλά και στη βαθμιαία μείωση της σημασίας που έχει η μυϊκή ισχύς και καθιστά τους άντρες κοινωνικά πιο σημαντικούς από τις γυναίκες. Με τους δυο μεγάλους παγκόσμιους πολέμους οι γυναίκες έγιναν νομικά ίσες με του άντρες. Παραδοσιακά "ανδρικά" επαγγέλματα έγιναν και "γυναικεία". Η "ισότητα" δεν έχει ακόμη ολοκληρωθεί, ενώ συχνά παίρνει στρεβλό χαρακτήρα, αντίθετο από εκείνον που απαιτούν οι βιολογικοί νόμοι. Η βιομηχανική επανάσταση, που αντικατέστησε τη μυϊκή εργασία με μηχανική, εξελίχθηκε στην ηλεκτρονική, επικοινωνιακή επανάσταση που, με την τεχνητή νοημοσύνη και τη ρομποτική, αντικαθιστά και την πνευματική εργασία των ανθρώπων. Η ρομποτεχνητή νοημοσύνη, προϊόν του ανθρώπου, απειλεί να κατακυριεύσει το δημιουργό της, όπως ψυχαναλυτικά οι γιοί επαναστάτησαν κάποτε κατά του πατέρα για να του πάρουν την εξουσία.

Η Κοινωνία εμφανίζει έτσι χαρακτηριστικά παρακμής, σαν αυτήν που περνά ο άνθρωπος μετά την ωριμότητα, γερνά και οδεύει προς το τέλος του. Και η Τέχνη που αντικατοπτρίζει συναισθηματικά την εποχή της μοιάζει πια παρακμιακή. Αμφισβητεί τους παραδοσιακούς κανόνες. Αμφισβητήθηκαν στον 20ό αιώνα οι νόμοι της Φυσικής, πλην της εντροπίας που οδηγεί στην απόλυτη αναρχία. Αμφισβητήθηκαν οι κανόνες στις εικαστικές τέχνες, η αρμονία χρωμάτων, γραμμών, πρότυπων σχημάτων, η χρυσή τομή, ο κύκλος, το τρίγωνο, με την εμφάνιση του κυβισμού και των λοιπών "μοντέρνων" μορφών της. Αμφισβητήθηκαν η μελωδία και η αρμονία στη μουσική, με τον Игорь Стравинский, και άλλους, ενώ έμειναν ο ρυθμός, η ένταση κλπ. Παράλληλα με το Στραβίνσκη, η ποίηση, με την κατάργηση του αναλφαβητισμού στους περισσότερους ανθρώπους, έχασε τη μουσικότητά της δεν είναι πια "ηδυσμένος" λόγος, με ρυθμό, ομοιοκαταληξία, ευφωνία κλπ. Όλες οι τέχνες αντικατοπτρίζουν την παρακμή της εποχής τους. Το τίμημα είναι ότι μειώθηκε η ενοποιητική δύναμή της στο πλήθος που δεν το αγγίζει. Με την καλλιτεχνική δημιουργία δεν επικοινωνεί μόνο ο καλλιτέχνης με το θεατή ή τον ακροατή του, αλλά και αυτοί συναισθηματικά μεταξύ τους. Όλοι μαζί χειροκροτούν, θαυμάζουν (ή και αποδοκιμάζουν, γιουχάρουν) το έργο. Αυτή η κοινωνική λειτουργία της Τέχνης έχει παρακμάσει, καθώς τη μουσική, τους πίνακες ζωγραφικής κλπ τα απολαμβάνομε, μόνος του πια ο καθένας, στα ΜΜΕ.