Τεχνοκρατία ή δημοκρατία;

Όταν οι άνθρωποι από τροφοσυλλέκτες έγιναν τροφοπαραγωγοί, γεννήθηκε η κοινωνία, που αναπτύχθηκε περισσότερο με τις ανταλλαγές προϊόντων και υπηρεσιών, οπότε γεννήθηκαν η Αγορά και το Άστυ. Στην κοινωνία καθένας συμπλήρωνε τις ανάγκες και ελλείψεις των άλλων, για κοινό σκοπό, που τελικά ήταν η ευδαιμονία των μελών της.

Η κοινωνία στηριζόταν στην οικονομία και στην άμυνά της έναντι όσων επιβουλεύονταν τον αθροιζόμενο αυτοπολλαπλασιαζόμενο θησαυρό της, το κεφάλαιό της. Χρειαζόταν ενότητα των μελών της, που με τη σειρά της απαιτούσε κάποιο έλεγχο τέτοιο που, ακόμη και με βία να υποχρεώνει τους λίγους που απέκλιναν από τη βούλησή της να προσαρμόζονται. Αν μια ασήμαντη (στατιστικά <5%) μειοψηφία διαφωνούσαν υπαρξιακά, θα κινδύνευαν να τεθούν εκτός κοινωνίας, αλλά έξω από την κοινωνία δεν μπορεί κάποιος να ζει εκτός αν είναι θεός ή θηρίο (Αριστοτέλης). Ο ελεγκτής του συνόλου, ιδανικά θα έπρεπε να είναι ένας (μοναρχία), αν είχε θεϊκές ιδιότητες. "Ὣσπερ γὰρ θεὸν ἐν ἀνθρώποις εἰκὸς εἶναι τὸν τοιοῦτον" (Αριστοτέλης). Κι επειδή αυτό είναι αδύνατο, η μοναρχία γίνεται το χειρότερο από τα πολιτεύματα. Εναλλακτικά, η εξουσία, μπορεί να ανήκει σε λίγους εκλεκτούς (ολιγαρχία), που μάλιστα μπορεί να εκλέγονται από όλο το λαό, όπως στη Ρωμαϊκή res publica. Προκύπτει όμως το πρόβλημα: Πώς ορίζονται οι εκλεκτοί; Ο Αριστοτέλης θεωρεί πως η εκλογή μεταξύ προεπιλεγμένων είναι επικίνδυνη " Ἒχει δὲ καὶ περὶ τὴν αἳρεσιν τῶν ἀρχόντων τὸ ἐξ αἱρετῶν αἱρετούς ἐπικίνδυνον". Μένει η δημοκρατία στην οποίαν η ανώτατη αρχή είναι το σύνολο όλου του λαού. Καθώς το σύνολό του, ιδίως στα σημερινά πολυπληθή κράτη δεν είναι δυνατό να διαβουλεύεται, να συζητούν ο ένας με τον άλλον, και δεν μπορούν έτσι παρά να απαντήσουν με ένα ναι ή ένα όχι, το δημοψήφισμα, η αρχαία εκκλησία του δήμου, παραμένει με ύψιστη ισχύ, αλλά σπάνια εφαρμόζεται για πολύ σοβαρά και με μακροχρόνιες συνέπειες ζητήματα. Αντ΄ αυτού υπάρχει η βουλή, που αντιπροσωπεύει το σύνολο των πολιτών. Η αντιπροσώπευση όμως έχει προβλήματα. Ιδανικά, στη δημοκρατία οι βουλευτές κληρώνονται από το σύνολο των πολιτών. "Λέγω δ΄ οἷον δοκεῖ δημοκρατικὸν μὲν εἶναι τὸ κληρωτὰς εἶναι τὰς ἀρχὰς, τὸ δ΄ αἱρετὰς ὀλιγαρχικὸν" (Αριστοτέλης). Στις σύγχρονες κοινωνίες που είναι ρεπούμπλικες, ακόμη και όταν υπάρχει βασιλιάς που το σύνταγμα περιορίζει τις αρμοδιότητές του, οι βουλευτές εκλέγονται από το λαό, μεταξύ υποψηφίων που προτείνονται από τα κόμματα. Αυτό είναι, είπαμε, επικίνδυνο. Οι βουλευτές είναι υποχρεωμένοι να αναπτύξουν μια πελατειακή σχέση. Πουλούν εξυπηρέτηση, ακόμη και σε βάρος της συνείδησής τους, αγοράζοντας ψήφους.

Ποια είναι τα κριτήρια προεπιλογής των αρχόντων; Μπορεί να είναι η φυλή, η εθνότητα, το θρήσκευμα, το χρώμα του δέρματος, το φύλο, η μόρφωση κλπ. Τις τελευταίες περίπου 4 δεκαετίες τα περισσότερα από τα παραπάνω κριτήρια έχουν μειωθεί πολύ εκτός από τη μόρφωση. Κι αυτή έχει οδηγήσει σε μια υπέρμετρη ανεπιθύμητη ανισότητα. Οι Wilkinson και Pickett βρήκαν ότι τα κοινωνικά δεινά είναι ευθέως ανάλογα με το μέγεθος της οικονομικής ανισότητας. Ναι, αλλά να παίρνουν αποφάσεις για το σύνολο αμόρφωτοι; Ο M. J. Sandel αναπτύσσει τα επιχειρήματα.

Τα τελευταία χρόνια έχει αυξηθεί η αξία των πτυχίων για την επιτυχία. Έχει αυξηθεί και ο αριθμός των πτυχιούχων. Αλλά, παράλληλα, η ανώτατη εκπαίδευση δεν χαίρει πλέον ευρείας υποστήριξης. Για να πάρει κάποιος πτυχίο χρειάζεται προσόντα που τα έχουν κυρίως οι ανώτερες, πλουσιότερες τάξεις. Φοίτηση σε καλά, ακριβά, σχολεία, δωροδοκία καθηγητών, δωρεές σε πανεπιστήμια κλπ. Οι προσοντούχοι θεωρούν τους εαυτούς τους ανώτερους, αφού πέτυχαν να αποκτήσουν τέτοια προσόντα και περιφρονούν τους μη προσοντούχους. Οι τελευταίοι έχουν πιστέψει ότι είναι ανίκανοι, απογοητεύονται και μισούν τους εκλεκτούς. Εξάλλου, η επιτυχία εξαρτάται βέβαια από την προσπάθεια κάποιου, αλλά και από άλλους παράγοντες για τους οποίους δεν είναι υπεύθυνος. Μπορεί να έτυχε να γεννηθεί με κάποια ταλέντα και να έτυχε αυτά τα ταλέντα να εκτιμώνται από την κοινωνία. Το ποδοσφαιρικό ταλέντο του Messi δεν είχε καμιά αξία στην Αναγέννηση που εκτιμούσε το ζωγραφικό ταλέντο του Da Vinci. Εξάλλου, αν η κοινωνία δεν είχε φροντίσει να υπάρχουν Πανεπιστήμιο και λοιπές υπηρεσίες, οι προσοντούχοι δεν θα είχαν μπορέσει να κάνουν τίποτε. Ένα μέρος επομένως της αμοιβής τους για την "αξία" που έχουν αποκτήσει πρέπει να διοχετευθεί για να αντισταθμίσει τους αντίστοιχα άτυχους και για να ενισχύσει το κράτος που τους έχει παράσχει τις υποδομές. Δεν είναι όλη δική τους, δεν αντιστοιχεί ολόκληρη στην προσωπική τους προσπάθεια.

Σήμερα η συντριπτική πλειονότητα των βουλευτών και κυβερνητών είναι πτυχιούχοι. Αυτό είναι ως ένα βαθμό επιθυμητό. Ωστόσο, οι ηγέτες με υψηλή εκπαίδευση δεν είναι αναγκαστικά πιθανότερο να προσφέρουν συνετή δημόσια πολιτική και συγκροτημένο πολιτικό λόγο απ΄ ό,τι εκείνοι που διαθέτουν λιγότερα προσόντα. Η χρηστή διακυβέρνηση απαιτεί πρακτική σοφία και αρετή του πολίτη, την ικανότητα δηλαδή να στοχάζεται κανείς για το κοινό καλό και να το επιδιώκει με αποτελεσματικό τρόπο. Ο Harry Truman δεν είχε πτυχίο. Και ο Aneurin Bevan εμπνευστής του καλύτερου για δεκαετίες συστήματος υγείας είχε εγκαταλείψει το σχολείο στα 13 του χρόνια και είχε εργαστεί ως ανθρακωρύχος στην Ουαλία. Στις ΗΠΑ πτυχιούχοι πανεπιστημίου είναι 95% των βουλευτών και 100% των γερουσιαστών. Στο ΕΒ ±70% των πολιτών δεν έχουν πτυχίο. Το αντίστοιχο ποσοστό στο κοινοβούλιο είναι μόλις 12%. Λίγοι με προσόντα κυβερνούν τους πολλούς χωρίς προσόντα. Η σύγχρονη βουλή δεν εκπροσωπεί τη βούληση του λαού, έστω και χωρίς τις προκαταλήψεις φυλής, εθνότητας, φύλου. Αυτό βέβαια οδηγεί στη διάσπαση, όχι στην ενότητα της κοινωνίας, σε αδιαφορία, όπως με αποχή από τις εκλογές και σε υποστήριξη ακραίων ιδεολογιών.

Μα μπορούν να συμβάλλουν αμόρφωτοι στην ψήφιση νόμων; Τεχνοκρατία ή δημοκρατία; Εγώ δεν μπορώ να φανταστώ νόμο εφαρμόσιμο για την καθαριότητα, τη γεωργία, την κτηνοτροφία, την αλιεία κλπ, αν δεν μετέχουν στην απόφαση αντίστοιχα σκουπιδιάρηδες, χωρικοί, βοσκοί, ψαράδες. Οι αδυσώπητοι νόμοι της στατιστικής επιβάλλουν με κλήρωση των βουλευτών το ποσοστό των πτυχιούχων στη βουλή να είναι ίδιο περίπου με εκείνο στην κοινωνία.

Αυτή η λογική δεν ισχύει στα αστικά δικαστήρια, όπου ο δικαστής συγκρίνει μια πράξη με τους νόμους που πρέπει να τους γνωρίζει. Γίνεται όμως αποδεκτή σε ποινικά δικαστήρια, όπου οι δικαστές ένορκοι κληρώνονται κι εκεί συγκρίνεται ένα άτομο με μια πράξη. Αντίστοιχα η λογική της αντιπροσωπευτικότητας με κληρωμένους βουλευτές πρέπει να ισχύει στη βουλή, όχι στην κυβέρνηση όπου πρέπει να υπάρχουν άτομα με γνώσεις και πείρα.