Ανθρώπινη διαφοροποίηση

Οι άνθρωποι διαφέρομε από τα άλλα ζώα. Στη φυσική μας εμφάνιση, αισθητή από το σύμπαν, σημαντική διαφορά μας είναι ότι έχομε, μόνον εμείς, δύο πόδια και δύο χέρια. Τα περισσότερα θηλαστικά έχουν 4 πόδια, οι πίθηκοι 4 χέρια, τα πτηνά δύο πόδια και δύο φτερούγες, τα έντομα έχουν 6 πόδια, οι αράχνες 8 κλπ. Στον κοινωνικό τομέα τα λοιπά ζώα ζουν υποχρεωτικά είτε κατά μόνας, είτε σε αγέλες είτε σε κοινωνίες, όπως οι μέλισσες, τα μυρμήγκια κλπ. Οι άνθρωποι είμαστε το μόνο είδος που επιλέγομε πώς θα ζούμε. Βέβαια, από τη στιγμή που δημιουργήσαμε κοινωνίες, είναι πρακτικά αδύνατο να επιβιώσουμε έξω από αυτές, πάντα όμως έχομε την επιλογή. Στο νοητό τομέα, τον εσωτερικό μας κόσμο, πρέπει να διακρίνουμε τα τρία στοιχεία της "ψυχής", όπως τα περιέγραψε με σαφήνεια πρώτος ο Πλάτωνας: Το γνωστικό (ή λογιστικό), το συναισθηματικό (θυμικό), το βουλητικό (επιθυμητικό). Σε τι διαφέρομε από τα λοιπά ζώα σε καθένα από τα τρία αυτά στοιχεία;

Το πιο προφανές είναι το γνωστικό στοιχείο, ο ανθρώπινος Λόγος. Όλα τα ζώα έχουν μια είσοδο για επιτρέπει ποικίλα ερεθίσματα διαμορφώνοντάς τα. Στους πολυκύτταρους οργανισμούς η διαμόρφωση γίνεται από τα αισθητήριά τους. Το σήμα που παράγουν μεταφέρεται με νεύρα στο κεντρικό νευρικό σύστημα, όπου διεγείρει μια περιοχή του εγκεφάλου (αισθητική) και αυτή την περιοχή μπορούμε να την εντοπίσουμε με τα σύγχρονα φυσικά όργανα που διαθέτομε. Στην αισθητική μοίρα του εγκεφάλου καταλήγει και αίσθηση των αισθητηρίων όταν αυτά διεγείρονται από τις απαντήσεις (κινήσεις και εκκρίσεις) του ζώου στα ποικίλα ερεθίσματα. Η πορεία των σημάτων από τα αισθητήρια ως τους μυς ή αδένες είναι το αντανακλαστικό τόξο. Τα ομοιόθερμα κυρίως σπονδυλωτά, θηλαστικά και πτηνά, μπορούν να σχηματίζουν και επίκτητα (εξαρτημένα) αντανακλαστικά, μπορούν δηλαδή να μαθαίνουν. Μάθηση σημαίνει ανάπτυξη εξαρτημένου αντανακλαστικού. Αυτά σχηματίζονται στη βάση προϋπαρχόντων συγγενών φυσικών αντανακλαστικών. Οι άνθρωποι μπορούμε, μόνο εμείς, να σχηματίζουμε και δευτεροβάθμια εξαρτημένα αντανακλαστικά στη βάση προσχηματισμένων πρωτοβάθμιων εξαρτημένων αντανακλαστικών. Συγχρόνως, η κατασκευή του προσώπου μας, ιδίως του στόματος επιτρέπει το σχηματισμό ήχων μεγάλης ποικιλίας. Οι ήχοι αυτοί (λέξεις) συνδέονται με εξαρτημένα αντανακλαστικά με τις νοητικές παραστάσεις των ποικίλων αισθημάτων που μπορούν έτσι να ανταλλαγούν με άλλους ανθρώπους. Χάρη σ΄ αυτή την ανταλλαγή, οι νοητικές παραστάσεις οργανώνονται σε έννοιες με σχεδόν κοινό πλάτος και βάθος σε όλους και από αυτές σε νοήματα, τελικά στο Λόγο.

Η βούληση καταλήγει σε αισθητές εκδηλώσεις, κινήσεις και εκκρίσεις. Η βούληση των ζώων διαμορφώνεται διττά. Από τη μια είναι η διέγερσή της από το γνωστικό στοιχείο, η Αριστοτελική προαίρεση. Από την άλλη είναι η αυτόματη περιοδική διέγερσή της, όπως γίνεται σε μια ταλάντωση. Περιοδικά πεινάω και θέλω να φάω, διψάω και θέλω να πιω κλπ. Είναι η Αριστοτελική όρεξη. Στον άνθρωπο, καθώς το γνωστικό στοιχείο είναι πολύπλοκο, Λόγος, το βουλητικό μπορεί να διαμορφώνεται όχι μόνο στη βάση ερεθισμάτων από το περιβάλλον και από τον εαυτό του, αλλά και στη βάση νοητικών παραστάσεων, έτσι που σχηματίζεται ο σκοπός. Σκοπό έχομε μόνον εμείς οι άνθρωποι. Κι αυτός, αν και μελλοντικός, μπορεί να γίνεται αιτία της συμπεριφοράς μας.

Το συναίσθημα συνδέει το γνωστικό με το βουλητικό στοιχείο, χωρίς να έχει άμεση σύνδεση με το περιβάλλον. Δίνει την κατεύθυνση, προσέγγιση προς ή απομάκρυνση από ποικίλες εξωτερικές επιδράσεις, αντίστοιχα συναισθήματα ευχαρίστησης ή δυσαρέσκειας. Αυτό καθορίζει επομένως την κατεύθυνση της βούλησης. Συναίσθημα έχουν όλα τα ζώα. Tο συναίσθημα του ενός, εκδηλωνόμενο με κινήσεις και εκκρίσεις, αποτελεί σήμα για τους άλλους που έτσι μπορούν όλοι να χαίρονται, να θλίβονται, να οργίζονται κλπ από κοινά ερεθίσματα. Στον άνθρωπο αυτά τα σήματα μπορεί να είναι συμβολικά αποτελώντας τις καλές τέχνες, παραστατικές (μουσικές) και εικαστικές. Τα άλλα ζώα συναισθήματα έχουν, αλλά τέχνη δεν έχουν. Τελικά, το νοητικό στοιχείο της προσωπικότητάς μας διαφέρει από των άλλων ζώων τόσο στο γνωστικό στοιχείο, με το Λόγο όσο και στο βουλητικό στοιχείο με το σκοπό και στο συναισθηματικό στοιχείο με την Τέχνη. Όλα αυτά έχουν διαμορφωθεί από τις σωματικές ανατομικές και φυσιολογικές διαφορές μας, μαζί με την οργάνωσή μας σε κοινωνίες.

Με όλες αυτές τις διαφορές από τα άλλα ζώα, τις μοναδικές, τείνομε να αισθανόμαστε ανωτερότητα από αυτά. Εμείς είμαστε η κορυφή της δημιουργίας! Όχι, ασφαλώς δεν είναι έτσι. Καμιά διαφορά, από μόνη της, δεν αποτελεί ιεράρχηση σε ανώτερους και κατώτερους. Πάντα υπάρχει το "ως προς τι;". Αν ανώτερος εννοούμε το ισχυρότερος, σκεφθείτε πως ένας ιός, πιο μικρός και από μια αχτίνα φωτός, τόσο που είναι αόρατος, μπορεί να σκοτώσει ανθρώπους. Είναι πολύ καλύτερα να αισθανόμαστε διαφορετικοί, αλλά όχι ανώτεροι, από τα λοιπά ζώα. Η διαφορετικότητα δεν αποτελεί κριτήριο ανωτερότητας. Το τονίζει ο Παύλος γράφοντας προς τους Γαλάτες: "Οὐκ ἒνι Ἰουδαῖος οὐδἑ Ἓλλην, οὐκ ἒνι δοῦλος οὐδἑ ἐλεύθερος, οὐκ ἒνι ἂρσεν καὶ θῆλυ, πάντες γὰρ ὑμεῖς εἷς ἐστἑ ἐν Χριστῷ Ἰησοῦ" Κανένας άνθρωπος δεν είναι ανώτερος από τους άλλους, ούτε η φυλή, το χρώμα του δέρματος, η ομορφιά, η μόρφωση, ο πλούτος, η εξυπνάδα, η μυϊκή δύναμη, τίποτε δεν κάνει έναν άνθρωπο ανώτερο από τους άλλους. Παραφράζοντας τον Παύλο, μπορούμε να πούμε ότι δεν υπάρχουν ζώα και άνθρωποι, διότι όλοι είμαστε ένα απέναντι στη Φύση.

Μπορούμε να είμαστε περήφανοι που είμαστε άνθρωποι, αλλά χωρίς αυτό να σημαίνει πως θεωρούμε τους εαυτούς μας ανώτερους. Αυτή η αίσθηση πρέπει να μας δίνει την ταπεινοφροσύνη, ότι απέναντι στη φύση είμαστε ισοδύναμοι με τα λοιπά ζωντανά όντα. Κι αυτό είναι τελικά απαραίτητο για την επιβίωσή μας. Η αλαζονεία μας μάς έκανε να πιστεύουμε πως προορισμός μας είναι να κατακυριεύουμε το σύμπαν. Η κυριαρχία όμως σημαίνει τελικά καταστροφή. Εξαφανίζομε με επιταχυνόμενο ρυθμό ποικίλα ζωικά και φυτικά είδη πάνω στον υπέροχο πλανήτη μας. Για να έχουμε την άνεση που δεν διαθέτουν τα υπόλοιπα ζώα, καταστρέφομε το περιβάλλον μας. Αλλά η φύση είναι πολύ ανώτερη από μας. Αυτή μπορεί να επιβιώνει χωρίς τους ανθρώπους, υπήρχε για δισεκατομμύρια έτη πριν εμφανισθεί ο άνθρωπος πάνω στη γη. Ο άνθρωπος όμως δεν μπορεί να επιβιώσει χωρίς τη φύση. Ο σεβασμός της είναι υποχρέωσή μας, αλλιώς δεν επιζούμε. Δεν μιλώ βέβαια για αφελείς προτάσεις, όπως ήταν εκείνη του πρώτου οικολόγου, του J. J. Rousseau, που όταν έγινε ένας δυνατός φονικός σεισμός στη Βαρκελώνη διακήρυξε πως αν οι άνθρωποι ζούσαν στα δάση, δεν θα είχαν σκοτωθεί.