ΑΝΤΙ

Όλα τα ζωντανά μαζεύονται όπου βρίσκουν τροφή. Και ο άνθρωπος. Σε στενή επαφή, έτσι, το ένα με το άλλο ομοειδή ζώα έχουν την ευκαιρία να αναπτύξουν δεσμούς μεταξύ τους ανεξάρτητα από τους επιβαλλόμενους από το περιβάλλον τους. Τέτοιοι δεσμοί εκπορεύονται από τον αμοιβαίο προσπορισμό ευχαρίστησης, με εργαλείο τη συμπληρωματική ανατομική κατασκευή ειδικών οργάνων. Η διεγερμένη θηλή του μαστού ταιριάζει σαν σε εκμαγείο με το στόμα του βρέφους. Το μηχανικό ταίριασμά τους συνοδεύεται από την αμοιβαία ευχάριστη ζωηφόρο μεταφορά γάλακτος από τη μητέρα στο μωρό. Πλήθος εξαρτημένα αντανακλαστικά συνοδεύουν το θηλασμό. Όταν κάποτε οι ανάγκες του βρέφους δεν ικανοποιούνται από το γάλα της μητέρας, ενώ εκείνη εξαντλείται από υπεράμελξη, επέρχεται η αποκοπή. Ο εξαρτημένα αντανακλαστικά δεσμός όμως μητέρας παιδιού είναι σχεδόν ισόβιος. Το πέος σε στύση ταιριάζει σα σε εκμαγείο με τον κόλπο. Η αμοιβαία ευχαρίστηση συνδέεται με μεταφορά του γονιμοποιού σπέρματος από τον άνδρα στη γυναίκα. Τα εξαρτημένα αντανακλαστικά που σχηματίζονται διατηρούν μακροχρόνια την αμοιβαία ελκτική σχέση στο ζευγάρι. Αυτά ισχύουν για όλα τα θηλαστικά (και με παραλλαγές σε άλλα ζώα).

Ο άνθρωπος, με την ικανότητά του να σχηματίζει δευτεροβάθμια εξαρτημένα αντανακλαστικά, μαθαίνει να αναγνωρίζει και να προφέρει λέξεις. Ανταλλάσσοντάς τες με τους γείτονές του, αναπτύσσει Λόγο. Και ο Λόγος τού επιτρέπει να σωρεύει γνώσεις και πείρα, να «ειδικεύεται», να σχηματίζει κοινωνία στην οποία καθένας εκτελεί διαφορετικό έργο, αλλά όλοι μαζί, συμπληρωματικά, στοχεύουν σε κοινό σκοπό.

Πέρα από την περιβαλλοντική κοινότητα για ανεύρεση τροφής, η ενότητα της κοινωνίας προάγεται από κοινούς κινδύνους. Τα ζώα που αθροίστηκαν και συμβιώνουν για τους παραπάνω λόγους, αποτελούν κι αυτά τη λεία, για τροφή άλλων ζώων. Η κοινή απειλή αντιμετωπίζεται είτε με φυγή ή με πάλη, που γίνεται πιο αποδοτική αν είναι μαζική. Τα αναπτυγμένα αντανακλαστικά που συνδέουν αμοιβαία τα ζώα, αποτελούν ισχυρό κίνητρο για μαζική άμυνα. Οι μητέρες γίνονται ιδιαίτερα επιθετικές και αποτελεσματικές όταν κινδυνεύουν τα παιδιά τους.

Όλες οι παραπάνω βιολογικές συμπεριφορές ενέχουν «σφάλμα» στην εκτέλεσή τους. Τα κοινωνικά ζώα (άνθρωποι, μέλισσες, μυρμήγκια κλπ) πειθαρχούν σε αυστηρούς νόμους.  Ο άνθρωπος όμως δεν είναι μόνο κοινωνικό, αλλά και πολιτικό, ζώο (Αριστοτέλης). Οι κοινωνικοί νόμοι ενέχουν απόλυτη ισότητα στην πειθαρχία και μηδενική ελευθερία. Το μυρμήγκι, θα καεί μάλλον παρά να εγκαταλείψει το έργο που του επιβάλλει η κοινωνία του. Οι κηφήνες θα εκτελεσθούν από τις εργάτριες μετά τη γονιμοποίηση της βασίλισσας. Το πολιτικό ζώο, όμως, ο άνθρωπος, αποφασίζει τους νόμους του, που, ιδανικά, κατατείνουν στη μεγαλύτερη δυνατή ελευθερία με τη μεγαλύτερη δυνατή ισότητα. Η ελευθερία αφορά πρώτιστα τη νοητή όψη του Εγώ, ενώ η ελευθερία της αισθητής και της κοινωνικής όψης του Εγώ περιορίζεται από τους φυσικούς και τους κοινωνικούς νόμους αντίστοιχα. Από την άλλη, η ισότητα αφορά πρώτιστα την κοινωνική όψη του Εγώ, ενώ είναι ανύπαρκτη στην αισθητή όψη του (κανένας δεν έχει ίδια δακτυλικά αποτυπώματα ή DNA με έναν άλλον) και στη νοητή όψη του (που είναι άβατη και γι΄ αυτό δεν συγκρίνεται με άλλο νοητό Εγώ). Χωρίς επαρκή ελευθερία δεν αναπτύσσονται γνώσεις που αντισταθμίζουν τους άκαμπτους φυσικούς και κοινωνικούς νόμους κι ο άνθρωπος δεν μπορεί να ζει ευτυχισμένα. Χωρίς επαρκή ισότητα αναπτύσσονται ανταγωνιστικές δυνάμεις που ρέπουν προς τη διάλυση της κοινωνίας. Η Ayn Rand, θεωρητική υποστηρίκτρια του νεοφιλελευθερισμού, τόνισε το φυσικό νόμο που ευνοεί το άτομο (αυτοσυντήρηση) σε βάρος του κοινωνικού νόμου που προάγει την κοινωνία. Αντίθετα από τους φυσικούς νόμους της κοινωνίας, ο εγωισμός, με απόλυτη κοινωνική ελευθερία, και η καταδίκη του αλτρουϊσμού με ανισότητα ήταν στο επίκεντρο των ιδεών της. Οι θεωρίες της οδηγούν σε πρωτοφανή ανάπτυξη, που, ωστόσο, εμπεριέχει την αυτοκαταστροφή, καθώς δεν παρέχει χρόνο για ανακύκλωση των απορριμμάτων και δηλητηριάζει ανεπιστρεπτί την Υφήλιο, ενώ η συνοδός ανισότητα οδηγεί τα μέλη της κοινωνίας σε ανταγωνιστική αλληλεξόντωση. Ο πολιτικός, μοναδικά ανθρώπινος, νόμος μπορεί να αντισταθμίζει τους ζωώδεις κοινωνικούς περιορισμούς, όχι όμως να τους αντικαθιστά χωρίς να οδηγεί στην καταστροφή.

Οι πολιτικοί νόμοι αντισταθμίζοντας τους φυσικούς, βιολογικούς, κοινωνικούς, μπορούν να φέρουν ευτυχία ή δυστυχία στην ανθρωπότητα. Οι κοινωνικές επιστήμες, μελετώντας τους νόμους, μπορούν να προσφέρουν γνώσεις για την πιο επιθυμητή επιλογή. Όταν οι συνεκτικές δυνάμεις για αποτελεσματική άμυνα έναντι εξωτερικών εχθρών γίνουν ισχυρότερες από τις υπόλοιπες συνεκτικές δυνάμεις της κοινωνίας, προάγεται η επιθετικότητα. Η βία εμφανίζει αδράνεια. Όταν λήξει η απειλή, συνεχίζεται. Οι αγωνιστές γίνονται ληστές. Οι Έλληνες ενωθήκαμε κάποτε εναντίον των Τρώων, των Περσών, πιο πρόσφατα του Ιταλογερμανικού φασισμού-ναζισμού. Αυτή η στάση, με ενωτικό στοιχείο το «αντί» είναι πολύ αποτελεσματική, αλλά δεν διαρκεί πολύ. Αν ηττηθούμε, καταστρεφόμαστε. Και αν νικήσουμε, κάποιου είδους κοινωνική αδράνεια συνεχίζει την επιθετικότητα που στρέφεται πια εναντίον εσωτερικών αντιπάλων, με συνηθισμένη αιτία την ανισότητα ως προς την πρόσβαση στις κοινωνικές αποθήκες (διαθέσιμα αγαθά και, προπάντων, μέσα παραγωγής, γη, κοπάδια, καράβια, εργοστάσια, χρηματαποθήκες, πλούτο κλπ). Για την ενότητα της κοινωνίας δεν αρκεί το αρνητικό κίνητρο της άμυνας ή της επίθεσης (ενωνόμαστε εναντίον ενός εχθρού). Χρειάζεται, προπάντων, το θετικό της συνοχής (ενωνόμαστε διότι η συνύπαρξή μας ευχαριστεί). Αντίστοιχα, ελευθερία δεν είναι μόνο, αρνητικά, να μην κάνουμε ό,τι θέλουν οι άλλοι, αλλά και, προπάντων, θετικά, ό,τι θέλομε εμείς (Kant). Κι αυτό δεν ισχύει μόνο για μας τους ίδιους, αλλά και για τους γείτονές μας, για τον «πλησίον» του Ευαγγελίου. Φαίνεται σα να έχουμε ανάγκη από έναν εχθρό για να μένουμε ενωμένοι. Μα είναι πραγματικά απαραίτητος; Γιατί να μη μείνουμε ενωμένοι παλεύοντας όλοι ενάντια στο φυσικό εχθρό, πείνα, αρρώστια, σεισμό, καταποντισμό, κατακλυσμό, πυρκαγιά, έκρηξη ηφαιστείων, τσουνάμι; Εξαιρείται, φυσικά, η άμυνα.

Η ενίσχυση των κινήτρων για θετική στάση, που προωθεί αγάπη μεταξύ μας μάλλον παρά έχθρα κατά των άλλων, μπορεί να συμβάλει στην έξοδό μας από τα αδιέξοδα. Τέτοια μέτρα είναι κυρίως η στροφή της προσοχής προς τις ερχόμενες γενιές. Αυτό σημαίνει πρακτικά, αποφυγή δανεισμού χωρίς επένδυση (που ξεπληρώνεται στο μέλλον), οικολογικό έλεγχο της ανάπτυξης, (που χρεώνει στο μέλλον τη δηλητηρίαση του περιβάλλοντος) κλπ. Ο έλεγχος της ανάπτυξης επιτυγχάνεται καλύτερα με ταλάντωση, από τη λιτότητα με άθροιση κεφαλαίου, στην κατανάλωση, στην οποίαν απολαμβάνομε τον τόκο του κεφαλαίου, ενώ το περιβάλλον αναγεννιέται, και πάλι λιτότητα με ανάπτυξη. Όπως, από τον καιρό του Αβραάμ γινόταν εναλλαγή νηστείας (για να πολλαπλασιασθούν τα ζωντανά), με θυσία-πασχαλιά (για να τραφούν οι άνθρωποι και να αναγεννηθούν τα λιβάδια.