Τυχαιότητα και Τεχνολογία

Ο μεγάλος Πυθαγόρας μελέτησε τους αριθμούς. Έδειξε πως η αρμονία που τους χαρακτηρίζει ισχύει στο Σύμπαν, στον ουρανό με τις κινήσεις των πλανητών, στη γη με τη μουσική. Τα πάντα ήταν προβλέψιμα με τους αριθμούς, ένα σύμβολο του θείου. Όλα σε απόλυτη τάξη. Ας πούμε, αν διαιρέσουμε το 1 δια του 7, θα βρούμε 0,142857… κι από κει και πέρα επαναλαμβάνονται οι ίδιοι αριθμοί στο διηνεκές. Το επόμενο νούμερο είναι 1, το επόμενο 4 κλπ. Να θυμίσω παρενθετικά πως οι μεγάλοι αρχαίοι, Ηράκλειτος, Εμπεδοκλής, Πλάτων κλπ, παρά τον πολυθεϊσμό τους, διακήρυσσαν το ενιαίο θείο. Και ξαφνικά ήρθαν τα πάνω κάτω. Ένας (αναρχικός;) μαθητής του Πυθαγόρα, ο Ίππασος, ανακάλυψε τους άρρητους αριθμούς. Όσο και να προχωρούμε σε δεκαδικά στοιχεία, υπολογίζοντας π.χ. το λόγο περιφέρειας και διαμέτρου στον κύκλο (το περίφημο «π»), δεν φθάνομε να προβλέψουμε το επόμενο. Ε, και; Λοιπόν ήταν τόσο σημαντική η ανακάλυψή του, που τελικά (όπως λέγεται) τον…σκότωσαν. Παραδεχόταν αρχή του κόσμου το πυρ, την ενέργεια, την ύλη, ενώ οι υπόλοιποι Πυθαγόρειοι την άυλη μορφή του, τους αριθμούς. Θυμίζει πως οι κομμουνιστές είναι υλιστές, ενώ οι αντικομμουνιστές ιδεαλιστές· κι αυτό είναι αιτία να σκοτώνει ο ένας τον άλλο! Κύριε ελέησον!

Από την αρχαιότητα ως σήμερα υπάρχει διχογνωμία μεταξύ υλισμού και ιδεαλισμού, μεταξύ τύχης και αναγκαιότητας, μεταξύ της προδιαγεγραμμένης μοίρας (τελολογίας) του ανθρώπου και της ελευθερίας του να διαγράφει αυτός την πορεία του. Κατά καιρούς η διαμάχη φουντώνει. «Μας κυβερνά λοιπόν η Μοίρα;» Ρώτησε ένας θνητός το Δία. «Φυσικά,», απάντησε εκείνος. «Και τότε, γιατί κάνομε θυσίες σε σένα παρακαλώντας σε, αν η Μοίρα προδιαγράφει την πορεία μας;», ανταπάντησε ο ασεβής θνητός. Και η λογική αυτού του διαλόγου (νομίζω του Μένιππου) ισχύει για κάθε θρησκεία. Δραστικό χτύπημα στη θρησκευτική τελολογία έδωσε ο μαρξισμός. Κι έτσι κατάργησε την τελολογία; Όχι, λάθος! Την άλλαξε. Ναι, η πορεία της ανθρώπινης ιστορίας είναι προδιαγεγραμμένη, από τους νόμους της ιστορικής επιστήμης, όμως. Και οι πιστοί του τον ακολούθησαν σα να ήταν θρησκεία.

Σε πιο αυστηρά επιστημονική βάση έθεσε το θέμα πριν από λίγες δεκαετίες ο Γάλλος Monod. Αυτός μελέτησε τις στοιχειώδεις ενώσεις άνθρακα, υδρογόνου, οξυγόνου και αζώτου που αποτελούν τη βάση της ζωής. Και απέδειξε πέρα από κάθε αμφιβολία, πως η διάταξη αυτών των ατόμων στα μόρια της ζωής είναι τυχαία, απρόβλεπτη. Σαν τους άρρητους αριθμούς.

Στον κόσμο της Φυσικής όλα είναι αναγκαστικά, αναπόφευκτα. Δεν μπορούμε να ξεφύγουμε από το νόμο της βαρύτητας ή το νόμο της εντροπίας. Κι όμως, ακόμη και στη Φυσική υπάρχει πρόβλημα. Είναι αδύνατο να προσδιορίσουμε ταυτόχρονα τη θέση και την ορμή ενός ηλεκτρονίου που τριγυρίζει γύρω από τον πυρήνα ενός ατόμου. Μόλις αυξάνομε την ακρίβεια στη μέτρηση της ορμής, γίνεται πιο αόριστος ο προσδιορισμός της θέσης του. Με τέτοια απροσδιοριστία, πώς να προβλεφθούν με ακρίβεια τα φυσικά φαινόμενα; Βέβαια, αυτό δεν μας πολυνοιάζει. Στο μεσόκοσμό μας, έχομε αμέτρητο αριθμό ηλεκτρονίων. Αν δεν μπορούμε να προσδιορίσουμε τα χαρακτηριστικά ενός ηλεκτρονίου, μπορούμε, με μεγάλη ακρίβεια μάλιστα, να μετρήσουμε τη μέση θέση και ορμή τους.

Και φθάνω σε πιο χειροπιαστά πράγματα. Είμαι βέβαιος, 99%, πως θα γίνει ισχυρός σεισμός σε ακτίνα 100 χιλιομέτρων σε συγκεκριμένο τόπο σε 30-60 χρόνια. Πάλι κάνω πρόβλεψη, με μεγάλες πιθανότητες αξιοπιστίας, αλλά και με τόσο τεράστιο σφάλμα, που η πρόβλεψή μου είναι σχεδόν άχρηστη. Σχεδόν! Διότι, ακόμη και τέτοια αοριστία μας αναγκάζει, αν έχομε στοιχειώδη σύνεση, να προδιαγράψουμε τους κανόνες δόμησης σ΄ αυτή την ευρεία περιοχή όπως πρέπει, έγκαιρα, πολύ πριν περάσουν τα 30 χρόνια. Με ανάλογη βεβαιότητα και ανάλογο σφάλμα, μπορώ να κάνω προβλέψεις στην πορεία της ιστορίας, της οικονομίας και άλλων κοινωνικών φαινομένων. Πού στηρίζεται μια τέτοια πρόβλεψη;

Ο Έγελος και μετά ο Μαρξ, υποστήριξαν πως η ιστορία εξελίσσεται, όχι όμως γραμμικά, όπως πρόβλεπε ο Δαρβίνος για τα είδη των ζώων και φυτών πάνω στη γη, αλλά ελικοειδώς. Από μια θέση προχωρούμε, όχι παραπέρα, αλλά, στην αντίθεσή της, που το σπέρμα της προϋπάρχει στη θέση, και στη συνέχεια στη σύνθεση, που αποτελεί τη θέση για την επόμενη σπείρα της έλικας. Ο μαρξισμός παρατήρησε κι άλλο σημαντικό φαινόμενο. Όταν αθροίζεται μια ποσότητα φθάνοντας μια κρίσιμη τιμή, επέρχεται ποιοτική αλλαγή. Ας πούμε, θερμαίνομε τον πάγο κι ανεβαίνει η θερμοκρασία του, ώσπου να φθάσει τους 0ο βαθμούς. Κι εκεί, μολονότι συνεχίζομε τη θέρμανση, η θερμοκρασία δεν ανέρχεται. Αντί γι΄ αυτό, ο πάγος λιώνει και γίνεται νερό. Αντίστοιχα, λέει ο Κάρολος, όταν η αγανάκτηση του κόσμου από την ανισότητα συσσωρευθεί, θα γίνει ποιοτική αλλαγή προς ένα άλλο καθεστώς, τις πιο πολλές φορές με βία.

Πριν από 90 χρόνια ένας Ολλανδός φυσικός, ο Βαν-ντερ-Πολ, περιέγραψε ένα είδος ταλάντωσης, την ταλάντωση χάλασης. Αντίθετα από τη γνωστή μας αρμονική, σαν της αιώρας ή του λίκνου, που αποτελεί τη βάση των μουσικών ήχων, η ταλάντωση χάλασης είναι ασύμμετρη. Ένα μέγεθος αθροίζεται βραδέως, χάρη σε μια αρνητική ανάδραση, ώσπου να φθάσει σε συγκεκριμένη τιμή, τον ουδό (=κατώφλι) και τότε η ανάδραση γίνεται θετική, με μια ταχεία αντίστροφη πορεία ως έναν άλλο ουδό, οπότε αλλάζει ξανά η πορεία και γίνεται βραδεία, με αρνητική ανάδραση. Αυτή η ταλάντωση αποτελεί το πρότυπο πολλών φαινομένων φυσικών, φυσιολογικών, ψυχολογικών, κοινωνικών. Έχει ενδιαφέρουσες ιδιότητες. Οι πιο σημαντικές είναι οι εξής. Αφημένο χωρίς εξωτερικές επιδράσεις το ταλαντούμενο μέγεθος αυξομειώνεται ρυθμικά και, επομένως, προβλέψιμα. Όμως η ταλάντωση αυτή διεγείρεται εύκολα από εξωτερικά ερεθίσματα. Μετά την ταχεία εκτόνωσή της, δεν μπορεί να επαναδιεγερθεί. Με την πάροδο του χρόνου όμως, αυξάνεται η διεγερσιμότητά της. Έτσι ολοένα ασθενέστερα τυχαία ερεθίσματα προκαλούν την πρόωρη αλλαγή της πορείας της. Ώσπου, αν δεν τύχει ερέθισμα, η επόμενη φάση ακολουθεί αυτόματα, με μόνη την πάροδο του χρόνου. Συνδυασμός τυχαιότητας και τελολογίας.

Έτσι, μπορώ να προβλέψω ότι θα γίνει μια επόμενη μεγάλη οικονομική κρίση με βεβαιότητα. Πότε όμως ή από πού θα αρχίσει, εξαρτάται από πληθώρα τυχαίων παραγόντων. Μετρώντας τα στοιχεία του ταλαντούμενου συστήματος μπορούμε να προσδιορίσουμε την ιδιοπερίοδό της, πότε, το πολύ, θα γίνει η επόμενη αυτόματη ταλάντωση, μπορούμε ακόμη να μετρήσουμε τον ουδό της και, επομένως, μπορεί να μας δοθεί χρόνος να λάβουμε τα αναγκαία μέτρα.

Ναι, τελολογία μαζί με τυχαιότητα μοιάζει να είναι η μοίρα του κόσμου. Μένει εμείς να τη μελετήσουμε και να πάρουμε τα κατάλληλα μέτρα.