Λαογραφικές παραδόσεις, λαϊκή πίστη και λατρεία

Της Μαίρης Ρώτα

Ο Άγιος Νικόλαος που λατρεύεται ως ο προστάτης των ναυτικών δεν υπήρξε ναυτικός παρά το δημοτικό τραγούδι «Άγιε Δημήτρη στεριανέ, Άγιε Νικόλα ναύτη» και παρά τις ονομασίες του «θαλασσίτης» και «θαλασσινός» που είναι γνωστές στα νησιά των Κυκλάδων και όχι μόνο. Από τα πολύ παλιά χρόνια οι ναυτικοί πριν φύγουν για ταξίδι ήθελαν ν’ ανάψουν ένα κερί στον Άγιο και ακόμα να εξομολογηθούν και να μεταλάβουν, ανάλογα με τους κινδύνους του ταξιδιού. Συχνά, επιθυμούσαν να μεταλάβουν και ν’ ανάψουν το κερί, ευχαριστώντας τον Άγιο που τους βοήθησε να επιστρέψουν.

Στις περισσότερες θαλασσινές περιοχές της Ελλάδας και στα νησιά μας οι εκκλησίες του Αγίου Νικολάου, αλλά και πολλά ξωκλήσια χτίζονται στο ξάγναντο της πόλης ή στις άκρες των μικρών λόφων που αγναντεύουν τη θάλασσα έτσι ώστε ο Άγιος να βλέπει τα καράβια και να τα συνοδεύει ευχόμενος να πάνε «στο καλό». Η εικόνα του Αγίου Νικολάου, στους ναούς, είναι γεμάτη από ασημένια ή χρυσά καραβάκια, τάματα ναυτικών που ο Άγιος έσωσε σε δύσκολες στιγμές, γεγονός που χαρακτηρίζει τον Νικόλαο σαν τον «πιο παρασημοφορημένο Άγιο της Χριστιανοσύνης», έγραφε ένας ιερέας.

Κατά το έθιμο, το τάμα οι ναυτικοί το πήγαιναν στην εκκλησία ξυπόλητοι και ξεσκούφωτοι και την ίδια μέρα έκαναν και λειτουργία. Σε ιδιαίτερα σοβαρούς κινδύνους έταζαν στον Άγιο το κτίσιμο μιας μικρής εκκλησούλας. Τα τάματα, αλλά και η αγάπη που τρέφει από τους βυζαντινούς χρόνους ο λαός μας προς τον Νικόλαο ανεβάζουν τους ναούς του Αγίου στην Ελλάδα περίπου σε 860, οι 90 στην Ζάκυνθο, και τα ξωκλήσια και εικονοστάσια προς τιμήν του πάνω από 1.000. Αυτά τα μικρά ξωκλήσια καλύπτουν τις ψυχικές ανάγκες των πιστών.

Ο Άγιος Νικόλαος…δεν ήταν ναυτικός

Γιατί αλήθεια, ο Άγιος Νικόλαος λατρεύεται από τους θαλασσινούς σαν προστάτης τους αφού δεν ήταν ναυτικός; Κατά τον Ναύαρχο Στυλιανό Λυκούδη αυτό οφείλεται όχι τόσο στα θαλασσινά θαύματα του Άγιου, αλλά στην ημερομηνία την οποίαν η Εκκλησία καθόρισε για τον εορτασμό του σε συνδυασμό με τις πολύ άσχημες καιρικές συνθήκες που επικρατούν συνήθως αυτές τις μέρες. Έχει παρατηρηθεί ότι κατά το τριήμερο 4-6 Δεκεμβρίου, τα λεγόμενα «Νικολοβάρβαρα», επικρατούν πολύ μεγάλες τρικυμίες στο Αιγαίο. Έτσι, λοιπόν, οι κινδυνεύοντες λόγω των τρικυμιών, ναυτικοί, επικαλούντο και απέδιδαν τη σωτηρία τους στον επισημότερο Άγιο των ημερών, τον Νικόλαο. Το γεγονός αυτό με την πάροδο των χρόνων συνετέλεσε στην ιδιαίτερη λατρεία του Αγ. Νικολάου από τους ναυτικούς. «Κατά τη λαϊκή παράδοση, τα ρούχα του είναι πάντα βρεγμένα από την άλμη, τα γένια του στάζουν θάλασσα, το μέτωπό του είναι ιδρωμένο από την προσπάθειά του να προφτάσει παντού και να βοηθήσει τα καράβια που θαλασσοπνίγονται». Έγραφε ο καθηγητής Γ. Μέγας στο βιβλίο του: «Έθιμα λαϊκής λατρείας».

Οι ναυτικοί μας επικαλούνται τη βοήθεια του προστάτη τους με συγκινητικές απλές φράσεις: «Άγιε Νικόλα! στο τιμόνι». «Άγιε Νικόλα βοήθα μας». «Άγιε Νικόλα χωρίς άρμενα και πανιά είμαστε, βοήθα μας». «Άγιε Νικόλα τιμονιάριζέ το! Κάθε καρφί του και μάλαμα». Αυτή η ευχή, γράφουν οι λαογράφοι, συνηθιζόταν στις καθελκύσεις νέων πλοίων στο Νεώριο της Ερμούπολης στη Σύρο για ασφαλή ταξίδια και κερδοφόρες ναυλώσεις.

Ο Άγιος κατά την λαογραφία Γ. Ταρσούλη, δεν βοηθά μόνο στους κινδύνους, αλλά για μεγαλύτερη ασφάλεια κάθεται στο πηδάλιο σ’ όλο το ταξίδι. Και λέει μια άλλη φράση: «στην πλώρη κάθετ’ ο Χριστός, στη μέση η Παναγιά και πίσω στο τιμόνι του ο Άη Νικόλας».

Είναι δε η θέση του Αγίου στο πηδάλιο, γιατί μια άλλη παράδοση λέει ότι είναι ο εφευρέτης του πηδαλίου. Στη Σύρο και στην Ύδρα, γράφει η κ. Ταρσούλη, μόλις τελειώσει η κατασκευή ενός καϊκιού, καρφώνουν στο πηδάλιο ένα εικονισματάκι του Αγ. Νικολάου για να το φυλάει.

Πολλοί ναυτικοί και εφοπλιστές συνήθιζαν να δίνουν το όνομα του Αγίου σε πλοία, σε μεγάλα ιστιοφόρα και σε καΐκια. Και στο Πολεμικό Ναυτικό υπήρχε πλοίο με το όνομα του Αγίου ενταγμένο στη δύναμη του Στόλου το 1830.

Επίσημα από την Πολιτεία, κατά τον Ναύαρχο Λυκούδη, ο Άγιος Νικόλαος αναγνωρίσθηκε σαν προστάτης των ναυτικών μας την 5η Δεκεμβρίου 1901. Ο τότε Υπουργός Ναυτικών Γεώργιος Κόρπας έκανε αναφορά προς τον Βασιλέα Γεώργιον Α΄ η οποία είχε η εξής: «Μεγαλειότατε, η επέτειος εορτή του Αγίου Νικολάου θεωρείται εορτή των απανταχού ναυτιλλομένων Χριστιανών και εορτάζεται υπό τούτων την 6η Δεκεμβρίου, μνήμη του Αγίου Νικολάου ως προστάτου και αντιλήπτορος1 των ναυτιλλομένων. Τούτων ένεκεν, η υπηρεσία ημών επάναγκες2 θεωρεί την εξαίρεσιν τις 6ης Δεκεμβρίου από πάσης εργασίας, ου μόνον εν τω ναυστάθμω αλλά εν παντί άλλω ναυτικώ ιδρύματι και επί τούτοις παρακαλούμεν την Υ.Μ. ίνα ευδοκούσα3 εγκρίνη την εξαίρεσιν της ημέρας ταύτης από πάσης εν τω Β Ναυτικώ εργασίας, και ορίσει ταύτην ως ιδιαιτέραν εορτήν του Βασιλικού και Εμπορικού Ναυτικού».

Ο Υπουργός Ναυτικών Γεώργιος Κόρπας

Εγκρίνεται Γεώργιος Α΄

«Για δεύτερη φορά η γιορτή του Αγίου ορίσθηκε σαν ημέρα αργίας για το Πολεμικό Ναυτικό με Προεδρικό Διάταγμα της 22ας Ιουλίου 1927» Γράφει ο αντιναύαρχος Π.Ν. Ε Σακελλαρίου, ο οποίος αναφέρει ότι οι σπουδαιότεροι και ωραιότεροι Ναοί του Αγίου είναι στο Γαλαξίδι, με το περίφημο τέμπλο του 19ου αι, ο «μεγαλομάτης» Άγιος της Ζακύνθου και φυσικά ο υπέροχος Ναός της Σύρου. Όπως γράφει ο Μητροπολίτης Σύρου κ. Δωρόθεος Β΄ είναι: «Ένας επίγειος ουρανός και μια ουρανοδρόμος ναύς4 είναι ο περικαλλής και αρίζηλος5 Ναός του Αγίου Νικολάου Ερμουπόλεως, θεμελιωμένος το 1848, απαράμιλλο δείγμα ευσέβειας, τέχνης, καλαισθησίας και πίστης των Ερμουπολιτών του 19ου αι με τον οποίον θέλησαν να τιμήσουν τον προστάτη της Ναυτοσύνης…»

1. αντιλήπτωρ = προστάτης

2. επάναγκες = επιβεβλημένο - αναγκαίο

3. ευδοκούσα = αποδοχή

4. ναύς = πλοίο

5. αρίζηλος = πολύ φανερός