Σινεπιλογές

Η Σκιά ενός Ανθρώπου/Τhe Browning Version (1951) του Anthony Asquith

Anthony Asquith: Ένας τεχνίτης  θεατρικών διασκευών

Για δύο δεκαετίες (του 1940 και 1950) ο Anthony Asquith ήταν – μαζί με τους Alfred Hitchcock, David Lean και Carol Reed – ένας από τους πιο πετυχημένους Άγγλους κινηματογραφικούς σκηνοθέτες. Ο Asquith είχε ειδικευτεί  στην προσαρμογή  θεατρικών έργων στο σινεμά καθώς διατηρούσε, με επιδεξιότητα και σεβασμό, την ουσία του αρχικού έργου χωρίς να το κάνει να φαίνεται  κινηματογραφημένο θέατρο. Δεν υπήρξε ποτέ ένας  πρωτοποριακός  δημιουργός αλλά σίγουρα ήταν ένας αληθινός μάστορας της 7ης τέχνης.

Ο «Pygmalion» (1938), μια από τις καλύτερες αγγλικές κωμωδίες όλων των εποχών, υπήρξε η πρώτη μεγάλη επιτυχία του Asquith, προσαρμογή στην οθόνη του έργου του George Bernard Shaw. Η επόμενη επιτυχία του  ήταν η διασκευή του θεατρικού του Terence Rattigan «French Without Tears» (1939). Στη διάρκεια του πολέμου το έργο του κυμαινόταν από θρίλερ «Cottage to Let»(1941), στο επίκαιρα ρομαντικό «The Demi-Paradise» (1943), με αποκορύφωμα το κλασικό  δράμα «The Way to the Stars» (1945). Στη μεταπολεμική περίοδο η φήμη του μεγάλωσε με μια σειρά σημαντικών κινηματογραφικών επιτυχιών, όπως το «The Winslow Boy» (1949), «The Browning Version» (1951) και «The Importance of Being Earnest» (1952). Η καριέρα του επιβραδύνθηκε στα μέσα της δεκαετίας του 1950, εν μέρει λόγω της φθίνουσας υγείας του και πέθανε το 1968. Στις πιο πρόσφατες δεκαετίες, το έργο του έχει επανεκτιμηθεί και έχει κερδίσει μια διεθνή αναγνώριση, που δεν είχε όσο ζούσε.

“Ο Θεός είναι στο πλευρό ενός καλού δασκάλου”

Η “Σκιά ενός Ανθρώπου” είναι μια εξαίρετη ταινία που μας θυμίζει ότι ένας παιδαγωγός που διδάσκει χωρίς χαρά, είναι βέβαιο ότι θα αποτύχει. Ο Robin Williams στο «Dead Poet’s Society» (1989) και ο Robert Donat στο «Goodbye, Mr. Chips» (1939) μας δείχνουν την αίσθηση της ευχαρίστησης από την όσμωση τους με τα νεαρά μυαλά. Αντίθετα ο  Michael Redgrave, ως ο στωικός Crocker-Harris , αποδεικνύει ότι η βαθιά επιστημονική γνώση, από μόνη της, δεν είναι αρκετή για να  μετατρέψει σε σπουδαίο δάσκαλο ένα συναισθηματικά κενό, αυτό-αναφορικό και απρόσιτο άνθρωπο.

Ο Andrew Crocker-Harris  διδάσκει, επί 18 χρόνια αρχαία ελληνικά και λατινικά σε ένα πέτρινο μεγαλοπρεπές σχολείο, όπου φοιτούν γιοί εύπορων οικογενειών. Η αφήγηση ξεκινά την τελευταία μέρα του σχολικού έτους. Ο Crocker-Harris θα αποσυρθεί λόγω της εύθραυστης υγείας του  και σύντομα θα αναλάβει μια λιγότερο επαχθή (αλλά και πιο ταπεινωτική) ανάθεση σε σχολείο για αγόρια με μαθησιακά προβλήματα.  Στη διάρκεια αυτής της μέρας ο Crocker-Harris θα συνειδητοποιήσει πόσο αποξενωμένος είναι από τους μαθητές και περιφρονημένος  από τους συναδέλφους του. Τώρα βρίσκεται στη δύση της εκπαιδευτικής του καριέρας. Υπάρχει το πρόβλημα με την υγεία του αλλά η μεγαλύτερη ασθένεια βρίσκεται μέσα του. Ο Crocker-Harris του Redgrave απέχει πολύ από το να είναι ένας συμπαθής χαρακτήρας. Υπήρξε κάποτε σπουδαίος μελετητής και ελπιδοφόρος ποιητής αλλά τώρα βυθίζεται στην άβυσσο της μετριότητας και της κατάθλιψης. Καλύπτεται πίσω από μια αδιαπέραστη πρόσοψη τυπικότητας και απόλυτη έλλειψη ενσυναίσθησης. Η τάξη του αποτελεί κλειστοφοβική παγίδα για τους μαθητές που τον αποκαλούν Χίμλερ και σχολιάζουν πικρόχολα την ασθένεια του: «Δεν μπορείς να σκοτώσεις αυτό που είναι ήδη νεκρό». Ο ίδιος τους χλευάζει με φράσεις όπως: «Τα γραπτά σας προκαλούν αποτροπιασμό». Ο δε διευθυντής του σχολείου ουσιαστικά τον αποπέμπει ως αντιδημοφιλή, τον υποβιβάζει συνεχώς και παράλληλα του κόβει τη σύνταξή που του είχε υποσχεθεί.

Κι όμως ο Crocker-Harris είναι ένας προικισμένος και ευαίσθητος άνθρωπος που βιώνει την αναπόφευκτη βιολογική αποσύνθεση ενώ αγωνίζεται να συμβιβάσει τα ιδανικά του με την προφανή αποτυχία του να επηρεάσει ουσιαστικά τη ζωή των γύρω του.  Η φθορά από τη συναισθηματικά στείρα καθημερινότητα του  τον έχει εγκλωβίσει σε μια νοσηρή παθητικότητα. Γνωρίζει την προφανή απιστία της συζύγου του  Milli, αλλά δεν έχει τη δύναμη να τερματίσει τον αποτυχημένο γάμο του. Αναγνωρίζει ότι υπάρχουν “δύο είδη αγάπης” (προφανώς, πνευματικής και ερωτικής). Αυτός μπορεί να της προσφέρει μόνο το πρώτο είδος. Η γοητευτική και γήινη σύζυγος του αναζητά απεγνωσμένα το δεύτερο είδος, από ένα συνάδελφο του.

Μπορεί άραγε κάτι να ξυπνήσει αυτόν τον «ζωντανό-νεκρό» άνθρωπο από το δυσοίωνο λήθαργο του ; Καθώς η αίσθηση της αποτυχίας αρχίζει να τον συνθλίβει, παίρνει ένα απροσδόκητο αποχαιρετιστήριο δώρο από ένα ζωηρό μαθητή:  τη μετάφραση της τραγωδίας «Αγαμέμνονας» του Αισχύλου- από τον Robert Browning- , με την αφιέρωση: «Ο Θεός είναι στο πλευρό ενός καλού δασκάλου».  Αυτή η σκηνή αποτελεί το κρίσιμο σημείο καμπής της αφήγησης.  Ο καθηγητής συγκινείται, κλαίει, λυγίζει, το κέλυφος του θρυμματίζεται.  Αρκεί αυτή η μικρή, ζεστή χειρονομία για να του θυμίσει πως η παιδεία δεν είναι μόνο χώρος κατάκτησης μεγαλεπήβολων στόχων, αλλά και συναισθηματικής ωρίμανσης. Στη σχολική εκδήλωση  για τη λήξη της σχολικής χρονιάς  θα «αναστηθεί», θα διεκδικήσει τη σειρά της ομιλίας του από τον γλοιώδη διευθυντή, θα «πετάξει» την βερμπαλιστική ομιλία του και θα μιλήσει από καρδιάς ζητώντας ειλικρινή συγγνώμη από τους μαθητές. Αργότερα στο σπίτι του θα αποβάλλει  τα «έρμα» που τον βουλιάζουν στο τέλμα.

Η ταινία σηματοδοτεί την καλλιτεχνική κορύφωση του σκηνοθέτη Anthony Asquith όσο και του πρωταγωνιστή Michael Redgrave, ο οποίος κάνει την καλύτερη εμφάνιση της καριέρας του, για την οποία κέρδισε το βραβείο Καλύτερου Ηθοποιού στις Κάννες το 1951. Η κύρια θεματική εστία της ταινίας είναι η σχολαστική μελέτη της ανθρώπινης φύσης. Δεν είναι μια ταινία πλοκής αλλά μια βαθιά μελέτη χαρακτήρων. Το έξοχο σενάριο του Terence Rattigan, απαλλαγμένο από απλοϊκούς μανιχαϊσμoύς, πλάθει συμπαγείς, ολοκληρωμένους χαρακτήρες και έχει την αβίαστη ικανότητα να ανατρέπει τις αρχικές αντιλήψεις του θεατή.  Έτσι το φιλμ παραμένει ανθεκτικό στο χρόνο, με άθικτους τους θεματικούς του πυλώνες και με συνάφεια ακόμη και με τη σύγχρονη εποχή.

Προσπαθώντας να επιδείξει την πνευματική του ανωτερότητα απέναντι στους μαθητές,  ο  Crocker-Harris τους ειρωνεύεται με ένα δικό του τροποποιημένο αφορισμό «scientia est calare scientiam» («η γνώση βρίσκεται στην απόκρυψη της γνώσης»). Κατά παράδοξο τρόπο η ταινία του Asquith – που αποφεύγει το πομπώδες και μελοδραματικό ύφος - επιβεβαιώνει την αυθεντική λατινική  ρήση «ars est celare artem». Πράγματι η «Η Σκιά ενός Ανθρώπου» είναι ένα λιτό, ουσιαστικό και βαθιά ουμανιστικό έργο που αποδεικνύει ότι  η «τέχνη βρίσκεται στην απόκρυψη της τέχνης».