Εξουσία και Κύρος

Εξουσία είναι η δυνατότητα, με βάση νόμο, παράδοση κλπ, που έχει κάποιος να επιβάλλει τη θέλησή του σε άλλους. Τυπικά ασκείται με ένα σύστημα ποινών και αμοιβών. Οι άλλοι υπακούν στον εξουσιαστή, διότι είναι εξαρτημένοι και αισθάνονται φόβο απέναντί του, αλλά και ελπίδα. «Δε φοβάμαι τίποτε, δεν ελπίζω τίποτε, είμαι ελεύθερος» (Ν.Καζαντζάκης)∙ οι ακόλουθοι του εξουσιαστή δεν είναι ελεύθεροι. Στη δημοκρατία όλοι είναι ελεύθεροι έχοντας ίσες πιθανότητες να είναι εκ περιτροπής άρχοντες και αρχόμενοι. Ελευθερία σημαίνει «Ἓν μὲν τὸ ἐν μέρει ἂρχειν καὶ ἂρχεσθαι…ἓν δὲ τὸ ζῆν ὡς βούλεταἱ τις» (Αριστοτέλης). Η εξουσία είναι περίπου συνώνυμη με ένα φυσικό μέγεθος, την ισχύ. Ισχύς σημαίνει κατανάλωση πολλής ενέργειας σε βραχύ χρόνο ή το γινόμενο ταχύτητας και δύναμης που επιβάλλεται. Στην Αγγλική γλώσσα τόσο ισχύς και εξουσία έχουν το ίδιο όνομα: power.

Στα ζώα υπάρχει αρχηγός. Είναι εκείνος που καταναλώνει πολλή ενέργεια σε βραχύ χρόνο, ο γρήγορος και δυνατός. Συνήθως είναι μπροστάρης, ορίζει την πορεία του πλήθους. Σε ένα σμήνος πουλιών κάποιο αλλάζει πορεία και όλα το ακολουθούν. Μπροστάρης για όλα τα πετεινά είναι το ισχυρότερο κι αυτό διότι οι κυματισμοί του αέρα που σχηματίζει με τις φτερούγες του κάνουν πιο αναπαυτική την πτήση στα υπόλοιπα. Όταν ο «αρχηγός» κουρασθεί μένει πίσω και κάποιο άλλο μέλος του σμήνους αναλαμβάνει την ηγεσία. Πάντα το εκάστοτε ισχυρότερο. Δεν είναι όμως πάντοτε μπροστάρης ο αρχηγός. Κατά μήνα Φεβρουάριο στους πευκώνες βλέπομε συχνά ένα συρμό από κάμπιες. Αρχηγός, βηματοδότης, είναι η τελευταία. Αν αφαιρέσετε από το συρμό την πρώτη κάμπια, ο συρμός συνεχίζει την πορεία του ακολουθώντας τη δεύτερη που έχει γίνει πρώτη. Αν όμως αφαιρέσετε την τελευταία, ολόκληρη η φάλαγγα σταματά. Υπάρχει τώρα κατανομή των αρχηγικών ρόλων. Οι κάμπιες έχουν μια ρυθμική περισταλτική κίνηση, που είτε είναι αυτόματη είτε διεγείρεται όταν η πυγή τους ερεθίζεται από την κεφαλή των από πίσω τους. Εκείνη με την υψηλότερη συχνότητα περισταλτισμού γίνεται αρχηγός, διεγείρει σε κίνηση την μπροστινή της κι αυτή την πιο μπροστά κοκ. Όλος ο συρμός όμως ακολουθεί την πορεία που ορίζει η πρώτη κάμπια. Το μηχανισμό αυτό τον τηρούν οι φάλαγγες αυτοκινήτων, όπως σε μια εφοδιοπομπή. Καθένα προχωρεί όσο βλέπει να ακολουθεί το επόμενο, αλλά όλα πορεύονται εκεί που οδηγεί το πρώτο. Αυτοί είναι κύριοι βιολογικοί τρόποι ηγεσίας.

Ο άνθρωπος όμως έχει την ικανότητα να σφάλλει, να αποκλίνει από τους φυσικούς, βιολογικούς νόμους. Ναι, ισχύουν αυτοί οι νόμοι σε μια ομάδα οργανωμένη σαν αγέλη. Στο ανοργάνωτο πλήθος, ο πιο δραστήριος παίρνει πρωτοβουλίες και οι άλλοι τον μιμούνται και τον ακολουθούν. Όταν όμως ζει σαν κοινωνία ο άνθρωπος, χρειάζεται άλλο μηχανισμό για να αναδεικνύει τον αρχηγό, το φορέα της εξουσίας. Κάποιος πρέπει να διαθέτει μια ιδιότητα που να μη στηρίζεται σε ένα σύστημα ποινών και ανταμοιβών, φόβου και ελπίδας. Αυτός έχει κύρος που στηρίζεται στο σεβασμό. Χάρη στο σεβασμό γίνεται γενικά αποδεκτή η αξία κάποιου που επιβάλλεται λόγω της ανωτερότητάς του, χωρίς ποινές και αμοιβές, χωρίς φόβο κι ελπίδα. Οι πρωτόγονες κοινωνίες μάς είναι γνωστές από τη μυθολογία που πιο οικεία μας είναι η αρχαιοελληνική και η Ιουδαϊκή. Στη Βίβλο λοιπόν κάποια στιγμή, ένας άνθρωπος με κύρος, ο Σαμουήλ, έχρισε βασιλιά έναν άλλον που είχε αρχηγικές, εξουσιαστικές, ικανότητες, τον Σαούλ.

Το κύρος δεν επιβάλλεται διά νόμου, όπως η εξουσία. Έχει το μειονέκτημα της ασάφειας. Είναι για την εξουσία ό,τι είναι η ηθική για το δίκαιο. Η ηθική είναι η βούληση της κοινωνίας, ενώ το δίκαιο η βούληση των αρχόντων. Και κύρος είναι η ικανότητα επιβολής λόγω αποδοχής από την κοινωνία, ενώ η εξουσία σημαίνει επιβολή με τη νόμιμη βία. Το κύρος προκύπτει από την όλη διαβίωση του ατόμου. Συνήθως, γι΄ αυτό το λόγο, κύρος έχουν μεγαλύτερο οι γέροντες από τους νέους και η γνώμη τους μετράει. Κύρος μπορεί να έχουν άτομα που είχαν κάποτε εξουσία, τη χρησιμοποίησαν προς όφελος του κοινού, αλλά τώρα δεν την έχουν πια, κι όμως η γνώμη και η βούλησή τους λαμβάνονται σοβαρά υπόψη.

Η εξουσία αναλαμβάνεται με ποικίλους τρόπους. Στις αγέλες εξουσία έχουν οι γονείς, επειδή από αυτούς εξαρτώνται τα τέκνα, αυτοί τους εξασφαλίζουν τροφή, αυτοί τα προστατεύουν από κινδύνους. Στους ανθρώπους, όταν άρχισε να ροδίζει η αυγή της κοινωνίας με δημιουργία αυτοπολλαπλασιαζόμενου αποθέματος αγαθών, εξουσία είχαν οι μητέρες, επειδή μετά το θάνατό τους, ή τη γήρανσή τους έπρεπε αυτή η περιουσία να μη διασκορπισθεί και οι φυσικοί διάδοχοι ήταν οι θυγατέρες τους. Ο πατέρας ήταν άγνωστος. Με την εμφάνιση της βίας για την απόκτηση κυριότητας πάνω στα αποθέματα επικράτησαν οι ισχυρότεροι άνδρες και εξουσία είχε ο πατέρας μεταβιβάζοντάς την στους γιους του. Σε κοινότητες μεγαλύτερες από την οικογένεια, έπρεπε μεταξύ των ανδρών να υπάρξει κάποιος αρχηγός και αυτός ήταν ο ισχυρότερος, ο βασιλιάς (μοναρχία), και με το σύστημα της πατριαρχίας μεταβίβαζε την εξουσία του στο γιο του. Όπως με τους Σαμουήλ και Σαούλ, έτσι, ως σήμερα, η κύρωση των αρχόντων γίνεται με χρίσμα που δίνεται από οντότητες με κύρος, όπως η ορκωμοσία από την εκκλησία. Υπήρξαν φωτεινοί, χαρισματικοί βασιλιάδες. Όχι σπάνια όμως οι διάδοχοί τους αποδείχθηκαν μωροί. Από τους λαμπρούς Μάρκο Αυρήλιο και Μανουήλ Κομνηνό προέκυψαν μωροί διάδοχοι. Η κληρονομική διαδοχή δεν ήταν ό,τι καλύτερο για την κοινωνία.

Ακολούθησε η ολιγαρχία. Είτε ήταν κληρονομική μεταξύ των γαιοκτημόνων, όπως στην αρχαιότητα ή, σήμερα, στη Βουλή των Λόρδων, είτε εκλεγόταν από το λαό, όπως στη Ρωμαϊκή res publica και στην Αγγλική Βουλή των Κοινοτήτων. Η ολιγαρχία εξελίχθηκε στην Ελληνική αρχαιότητα σε δημοκρατία. «Άρχοντες» ήταν το σύνολο της κοινωνίας, με την εκκλησία του δήμου στην αρχαιότητα, με δημοψηφίσματα στις σύγχρονες κοινωνίες. Καθώς τέτοια ηγεσία ήταν δυσκίνητη, δημιουργήθηκε η αντιπροσωπευτική ηγεσία με κλήρωση. Από τις τρεις εξουσίες, στη νομοθετική (βουλή) και στη δικαστική (όπως σήμερα με ενόρκους) επιλέγονταν τα μέλη τους με κλήρωση. Ο Αριστοτέλης πάλι ορίζει: «Λέγω δ΄ οἷον δοκεῖ δημοκρατικὸν μὲν εἶναι τὸ κληρωτὰς εἶναι τὰς ἀρχὰς, τὸ δ΄ αἱρετὰς ὀλιγαρχικὸν». Στη δημοκρατία οι άρχοντες κληρώνονται, ενώ στην ολιγαρχία εκλέγονται. Με το κύρος του ολόκληρος ο δήμος χρίζει (εκλέγει) τους αρχηγούς στην εκτελεστική εξουσία. Η δημοκρατία εξελισσόταν διαρκώς, χωρίς να τελειωθεί ποτέ, να συμπεριλάβει γυναίκες, δούλους, μετοίκους. Παρά τα αρνητικά της, έγινε γενεσιουργός του μεγαλύτερου πολιτισμού που ανέπτυξε ως σήμερα η ανθρωπότητα.