Σύρος, το νησί των τριών πολιτισμών

«Εντατική» προσπάθεια για τη γνωριμία των φοιτητών του Τμήματος Μηχανικών Σχεδίασης Προϊόντων και Συστημάτων του Πανεπιστημίου Αιγαίου με την ιστορία και τον πολιτισμό της Σύρου καταβάλλεται μέσα από το -βιωματικό- μάθημα "Ψηφιακή Πολιτιστική Κληρονομιά" με διδάσκοντα τον Παύλο Χατζηγρηγορίου.

Στο πλαίσιο της εκπαιδευτικής διαδικασίας, οι φοιτητές είχαν την ευκαιρία να παρακολουθήσουν μια ζωντανή συνέντευξη-ομιλία του κ. Ιωσήφ Στεφάνου με στόχο να εντοπίσουν στοιχεία άυλης και υλικής πολιτιστικής κληρονομιάς.

Η ομιλία του ομότιμου καθηγητή του ΕΜΠ και προέδρου του Ινστιτούτου Σύρου με θέμα  διεξήχθη σε ένα εκπληκτικό μεταβιομηχανικό κτήριο, το εργοστάσιο κλωστοϋφαντουργίας Ζησιμάτου, το οποίο παραχωρήθηκε για τον σκοπό αυτό από τον Δημήτρη Σταυρακόπουλο.

Ο κ. Στεφάνου υπογράμμισε ότι, η πολιτιστική ιστορία του νησιού ξεκινά από την Χαλανδριανή, μήτρα του πρωτοκυκλαδικού πολιτισμού, προχωρά στην πλούσια και ευτυχισμένη ομηρική Συρίη, νοσταλγική πατρίδα του χοιροβοσκού του Οδυσσέα, Εύμαιου, για να εμφανίσει, κατά τον φωτισμένο έκτο π.χ. αιώνα, ένα πνευματικό γίγαντα, τον ιδρυτή, (σύμφωνα με τον Διογένη τον Λαέρτιο,) της εσωτερικής γραμμής της ελληνικής φιλοσοφίας, Φερεκύδη, δάσκαλο του μεγάλου Πυθαγόρα. Μετά τους σκοτεινούς ,για το νησί, αιώνες που ακολούθησαν την πτώση της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας ,κατά την φραγκοκρατία και βενετοκρατία, οδυνηρές συνέπειες της άλωσης της Κωνσταντινούπολης, ένας νέος πολιτισμός αναδύεται στο νησί, ο μεσαιωνικός δυτικός πολιτισμός της καθολικής Σύρας, για να οδηγήσει στον Νεοκλασικό πολιτισμό της Ερμούπολης, πρώτο παράδειγμα του νεοελληνικού αστικού πολιτισμού.

Ο Αρχαίος Σύριος Πολιτισμός  - Από τον πρωτοκυκλαδικό πολιτισμό έως τον Φερεκύδη

Ήδη από την 3η χιλιετία π.Χ., η Σύρος υπήρξε σημαντική εστία του κυκλαδικού πολιτισμού, του πρώτου δηλαδή ελληνικού πολιτισμού  (Σύρου –Κέρου), ο οποίος σηματοδοτεί την έναρξη  του ευρωπαϊκού και κατ’ επέκταση όλου του δυτικού πολιτισμού. Ο πολιτισμός αυτός, εκτός από πρωτοπόρος και ιδιαίτερα προοδευτικός, ήταν και ανεπτυγμένος. Από τις αρχές της τρίτης π.Χ. χιλιετίας, ο οικισμός της Χαλανδριανής υδρευόταν μέσω μαρμάρινων σκαλιστών αγωγών από την μέχρι και σήμερα ενεργό πυγή του Λυγερού, καθώς και τα μαρμάρινα πιάτα ή τα εξαίρετης τέχνης κεραμικά τελετουργικά τηγανόσχημα που βρέθηκαν στους τάφους της περιοχής. Στη συνέχεια, η ομηρική εποχή βρίσκει μία πλούσια και ευτυχισμένη Σύρο, για να φθάσει έτοιμη να γεννήσει και αναθρέψει, κατά τον έκτο π.χ. αιώνα έναν Φερεκύδη.

Ο μεσαιωνικός δυτικός πολιτισμός της καθολικής Σύρας

Η νήσος του Πάπα, όπως χαρακτηριστικά την ονομάζουν οι Ευρωπαίοι των τελευταίων αιώνων πριν την Ελληνική επανάσταση, φιλοξενεί νέες εστίες διάδοσης και εξάπλωσης του δυτικού πολιτισμού. Τα καθολικά μοναστήρια, μέσω του κλήρου, ιερέων, μοναχών, καλογραιών κ.λπ. και με την οργάνωση αδελφοτήτων στα πρότυπα των αντίστοιχων δυτικών, επιδίδονται με ζήλο μέχρι και σήμερα, στην παιδεία, στην πρόνοια, στην κοινωνική οργάνωση, στην πολιτισμική εξέλιξη των νησιωτών.

Πριν την επανάσταση, η Σύρα είναι έδρα προξένων σημαντικών Ευρωπαϊκών κρατών που εμπορεύονται στην ανατολική μεσόγειο και τη μαύρη θάλασσα Οι αστοί της Χώρας αξιοποιούν και εκμεταλλεύονται το λιμάνι, αναπτύσσουν εμπόριο, αποκτούν πλοία και μεταφέρουν τα προϊόντα, τόσο της Σύρας  όσο και των άλλων νησιών στα λιμάνια της Μικράς Ασίας, και του Εύξεινου πόντου. Η εισοδηματική ανισότητα και η εξ’ αυτής προκληθείσα κοινωνική υπεροχή των αστών, προκάλεσε την αγανάκτηση των χωρικών, με αποτέλεσμα να ξεσπάσει, το 1814, επτά χρόνια πριν την εθνική επανάσταση, στην Χώρα , όπου διέμεναν όλοι, η πρώτη κοινωνική επανάσταση, αυτή ανάμεσα στους χωριανούς και τους αστούς της Σύρας. Η ανάπτυξη όμως της αστικής τάξης, σε συνδυασμό με την παρουσία και δραστηριότητα των καθολικών μονών, δημιούργησαν τις προϋποθέσεις για την εγκατάσταση των διωγμένων από τις εστίες τους, λόγω της μεγάλης απελευθερωτικής ελληνικής επανάστασης του 1821, εμπόρων, ναυτικών, λογίων και άλλων Ελλήνων.

Ο Νεοκλασικός πολιτισμός της Ερμούπολης

Κατά την επανάσταση του 1821, η προστατευόμενη από τη δύση Σύρα, δημιούργησε το εκπληκτικό πολεοδομικό θαύμα της ίδρυσης της Νεοκλασικής Ερμούπολης, της πρώτης ελληνικής «ευρωπαϊκής» πόλης, το πρώτο δείγμα αστικοποίησης της νεώτερης Ελλάδας και συνέβαλε καθοριστικά στην πολιτιστική ανάπτυξη του νεοσύστατου ελληνικού κράτους

Στη νέα πόλη, την Ερμούπολη, άρχισε η ανάπτυξη του σύγχρονου ελληνικού αστικό-βιομηχανικού και ναυτικού πολιτισμού. Στα συριανά ναυπηγεία κτίστηκαν (ναυπηγήθηκαν) τα πρώτα ελληνικά ατμόπλοια, τα πρώτα μεταλλικά σκαριά. Εδώ αναπτύχθηκαν οι τόσες βιομηχανίες, οι τόσες εμπορικές επιχειρήσεις, τα τόσα ιδιωτικά και δημόσια εκπαιδευτήρια, νοσοκομεία, φαρμακεία, ορφανοτροφεία και άλλα φιλανθρωπικά ιδρύματα. Στην πόλη του Κερδώου αλλά και Λογίου Ερμή, ακούστηλαν οι πρώτες όπερες, οπερέτες, έργα του διεθνούς θεατρικού ρεπερτορίου και αναδείχθηκαν οι πρώτες ντίβες του ελληνικού σύγχρονου θεάτρου όπως η Κοτοπούλη, η Κυβέλη, ή  η Παπαδάκη.  Σύμφωνα με τον κ. Στεφάνου, ο παροιμιώδης πλούτος της πόλης αποτυπώνεται στην αρχιτεκτονική κληρονομιά της, στα μέγαρα, τα αρχοντικά, τα βιομηχανικά κτίρια, τους δρόμους, τις πλατείες, τον πολεοδομικό εξοπλισμό, αλλά και στις συνήθειες τις συμπεριφορές, και τον τρόπο ζωής. Τέχνες, γράμματα, ψυχαγωγία, ιδρυματική δραστηριότητα δωρεές κληροδοτήματα χάρισαν στην Ερμούπολη τον τίτλο του πρώτου αστικού κέντρου της αναγεννημένης Ελλάδας προτού ακόμα αυτή ελευθερωθεί.

Καταλήγοντας, ο Ομότιμος Καθηγητής του ΕΜΠ, σημείωσε πως αυτός ο τόπος, ο μικρός, ο μέγας έχει επίγνωση του ρόλου του από την πρώτη στιγμή που αντιλήφθηκε τη σημασία της θέσης του και ήχησε ο «λόγος» του, η ίδια του η ταυτότητα, το όνομά του: ΣΥΡΟΣ.

Αν και η ομιλία κράτησε πάνω από 2,5 ώρες, αξιοθαύμαστη ήταν η υπομονή και το ενδιαφέρον που επέδειξαν οι φοιτητές.

Υψηλό ενδιαφέρον και αξιοθαύμαστο πάθος

Η παραπάνω δράση άνοιξε τον κύκλο μιας σειράς συνεντεύξεων για τη συλλογή μνήμης της Σύρου και την ψηφιοποίησή της από τους φοιτητές, οι οποίοι θα κληθούν να επιλέξουν στοιχεία που θα χρησιμοποιήσουν στην εργασία τους για το μάθημα. Με τον τρόπο αυτό οι ίδιοι έρχονται σε επαφή με την ιστορία του νησιού, και το νησί κρατάει το δικό τους ψηφιακό ίχνος.

Στα σχέδια του υπεύθυνου του μαθήματος, Παύλου Χατζηγρηγορίου είναι η διοργάνωση μίας ομιλίας κάθε χρόνο. Το περιεχόμενο των συνεντεύξεων βοηθά τους φοιτητές να επιλέξουν ένα θέμα από όλα όσα άκουσαν για να δημιουργήσουν ψηφιακά μία εξιστόρηση του στοιχείου αυτού, κάνοντας έρευνα και συλλέγοντας στοιχεία. «Άλλοι θα παραδώσουν μικρές ιστοσελίδες, άλλοι εφαρμογή για κινητά, άλλοι βίντεο κτλ. Είναι μια βιωματική διαδικασία ανάπτυξης ενός ψηφιακού πόρου πολιτιστικής κληρονομιάς που ξεκινά από το πρώτο στάδιο (παίρνω μια συνέντευξη) και φτάνει μέχρι το τελευταίο στάδιο (αναπτύσσω μια ψηφιακή εφαρμογή)», αναφέρει χαρακτηριστικά στην «Κοινή Γνώμη» ο Μεταδιδακτορικός Ερευνητής και δημιουργός του Συστήματος Ψηφιακής Διαχείρισης Ιστορικών Κτηρίων Ερμούπολης (HERMeS).

Όπως εξηγεί, ο ίδιος κάθε χρόνο παρατηρεί στη Σχολή ότι, πολλοί φοιτητές δεν έχουν γνώση για το νησί και την ιστορία του. «Παίρνουν αποσπασματικές πληροφορίες, κάποιοι (αρκετοί) ψάχνουν και μαθαίνουν μόνοι τους, ενώ άλλοι θα περάσουν 4 χρόνια στη Σύρο και δεν θα την έχουν πραγματικά γνωρίσει». Ωστόσο, διευκρινίζει πως παρόμοιες προσπάθειες για να έρθουν οι φοιτητές σε επαφή με το νησί καταβάλλονται και από άλλους καθηγητές ειδικά στο πλαίσιο των μαθημάτων Στούντιο. «Τουλάχιστον οι φοιτητές που θέλουν να γνωρίσουν την πολιτιστική κληρονομιά της Σύρου και να κατανοήσουν καλύτερα τον τόπο, έχουν την ευκαιρία μέσα από διάφορα μαθήματα και εργασίες. Στο δικό μου μάθημα, είναι πιο “εντατική” αυτή η απόκτηση γνώσης, πιο απαιτητική και πιο βιωματική, όπου η μεγάλη πλειοψηφία των φοιτητών ανταποκρίνεται αξιοπρεπώς, ενώ αρκετοί από αυτούς επιδεικνύουν ένα αξιοθαύμαστο πάθος».