Αφιέρωμα στη Σέριφο

Η Εφορεία Αρχαιοτήτων Κυκλάδων, στη σειρά των δημοσιεύσεων της “Αρχαιολογικές επισκέψεις στις Κυκλάδες”, παρουσιάζει ένα αφιέρωμα στη Σέριφο.

Εκτός από τα Πλακάλωνα στο Μεγάλο Λειβάδι όπου έχουν εντοπισθεί λείψανα οικισμού της Πρώιμης Εποχής του Χαλκού (3η π.Χ χιλιετία) και την Αρχαία πόλη της Σερίφου που ταυτίζεται με την θέση της Χώρας Σερίφου:

• Ίχνη σημαντικών λειψάνων από την Ύστερη Εποχή του Χαλκού- Μυκηναϊκή Περίοδο (1400-1200 π.Χ.) αναφέρονται σε άλλες περιοχές (Λιόμαντρα).

• Στη νότια ακτή στον όρμο Κουταλάς δεσπόζει ο λόφος που ονομάζεται Κάστρο της Γριάς. Σ΄ αυτόν έχουν παλιότερα εντοπίστηκαν οχύρωση και άλλα λείψανα που φανερώνουν κατοίκηση κατά την διάρκεια των ιστορικών χρόνων.

• Επίσης έχει εντοπισθεί σπήλαιο με σταλακτίτες και σταλαγμίτες και ευρήματα ιστορικής περιόδου που αποτελούν πιθανώς αναθήματα σε Ιερό από την Εφορεία Παλαιοανθρωπολογίας και Σπηλαιολογίας (Σ. Σαμαρτζίδου).

• Πύργοι εντοπίστηκαν σε πολλές θέσεις στη Σέριφο.

Όλοι χρονολογούνται στην ελληνιστική περίοδο και είναι τοποθετημένοι σε καίριες θέσεις ενώ ο οχυρωτικός χαρακτήρας τους συνδέεται με την επίβλεψη μεγάλων εκτάσεων.

Ορισμένοι εξ αυτών φαίνεται ότι συνδέονται με τις μεταλλευτικές και μεταλλουργικές δραστηριότητες.

• Ο ορθογώνιος Ψαρόπυργος (ή «καναπές του Κύκλωπα»)

στη χερσόνησο του Κύκλωπα, στα νοτιοδυτικά του Μεγάλου Λειβαδιού.

• στη Φλέα (Χοίρου Τρύπα) υπεράνω των Πλακαλώνων

• Ένας κυκλικός πύργος, κατασκευασμένος από μάρμαρο

και γνεύσιο στον αυχένα της χερσονήσου της Κεφάλας.

• Ο πύργος στον Ευρηνό

• Ο μεγαλύτερος από όλους είναι ο ορθογώνιος Πύργος στους Αξιδούς ο οποίος δεσπόζει στον όρμο του Πλατύ Γυαλού στα βόρεια

• στου Παπά Λιβανού στα νοτιοδυτικά

• Ο Ασπρόπυργος στα Μαύρα Βολάδια. Κοντά στο Μεγάλο Χωριό (Μία Χωριό) βρίσκεται ο ελληνιστικός, στρογγύλος αρχαίος πύργος κτισμένος από λευκό μάρμαρο, ο οποίος ερευνήθηκε και αναστηλώθηκε εν μέρει από την ΚΑ’ ΕΠΚΑ και αποτελεί τον μοναδικό αρχαιολογικό χώρο της Σερίφου.

Ο Άσπρος Πύργος είναι μία ισχυρή κατασκευή, σε εποπτεύουσα και περίοπτη θέση, και έχει οπτική επαφή με άλλους πύργους (Ψαρόπυργος, πύργος στη Φλέα). Είχε σαφώς αμυντικό χαρακτήρα και ποικίλη, ταυτόχρονη ή μη, λειτουργία ως παρατηρητήριο, φρυκτωρία (για μετάδοση σημάτων), φυλάκειο (κατάλυμα φρουράς) ή οχυρά οικία. Επιπλέον, η παρουσία του στη συγκεκριμένη περιοχή, όπου σύμφωνα με τις ενδείξεις υπήρχαν ενεργά μεταλλεία, τουλάχιστον κατά τους υστεροκλασικούς, ελληνιστικούς και ρωμαϊκούς χρόνους, υπαγορεύει τη σύνδεσή του με τις δραστηριότητές τους και την προστασία τους.

Κατασκευασμένος από ντόπιο λευκό μάρμαρο και γερά θεμελιωμένος στον επικλινή βράχο, ο πύργος έχει κυκλική κάτοψη με εξωτερική διάμετρο 8,34 μ. Είναι κτισμένος με ιδιαίτερη επιμέλεια, με καλοπελεκημένους μαρμαρόλιθους συναρμοσμένους χωρίς συνδετικό υλικό. Στην εξωτερική παρειά το ύψος των δόμων μειώνεται προοδευτικά προς τα επάνω.

Σώζεται στο επίπεδο του ισογείου, σε μέγιστο ύψος 4,95 μ. Με βάση το δομικό υλικό που βρέθηκε πεσμένο στο εσωτερικό του, διασκορπισμένο ολόγυρα και εντοιχισμένο στα παρακείμενα κτίσματα και τις ξερολιθιές (πάνω από 750 μαρμαρόλιθοι), υπολογίζεται ότι είχε δύο ακόμη ορόφους και ύψος περίπου 12 μ. Η στέγη ήταν κατά πάσα πιθανότατα επίπεδη.

Η είσοδος, που ανοίγεται στη νοτιοανατολική πλευρά, έκλεινε με δίφυλλη ξύλινη θύρα και είχε ύψος περίπου 2,00μ.

Σε υψηλότερα επίπεδα υπήρχαν τοξοθυρίδες και παράθυρα.

Στους ορόφους οδηγούσε ελικοειδής κλίμακα, από την οποία σώζονται στη θέση τους οι πρώτες πέντε μαρμάρινες βαθμίδες.

Στο ισόγειο, εγκάρσιος μεσότοιχος απομονώνει το κλιμακοστάσιο διαμορφώνοντας δύο χώρους. Η είσοδος στον δεύτερο και μεγαλύτερο χώρο έκλεινε επίσης με δίφυλλη θύρα.

Η κόγχη που δημιουργείται κάτω από το κλιμακοστάσιο είχε ίσως αποθηκευτική χρήση. Σε μικρή απόσταση από τη βορειοδυτική πλευρά του πύργου μια δεξαμενή, λαξευμένη στο βράχο και επενδυμένη με κονίαμα, εξυπηρετούσε τις ανάγκες του.

Ο πύργος οικοδομήθηκε τον 4ο αι. π.Χ. και χρησιμοποιήθηκε μέχρι τον 7ο αι. μ.Χ., όπως δείχνουν τα κινητά ευρήματα, στα οποία περιλαμβάνονται διαφόρων ειδών αντικείμενα της καθημερινής ζωής, κυρίως πήλινα οικιακά σκεύη (μαγειρικά, αποθηκευτικά, επιτραπέζια). Τα αίτια της καταστροφής του είναι απροσδιόριστα. Η εγκατάλειψή του πρέπει να ήταν σταδιακή και φαίνεται ότι το ισόγειο χρησιμοποιήθηκε περιστασιακά αφότου η ανωδομή είχε εν μέρει καταρρεύσει. Με την οριστική κατάρρευση, άγνωστο πότε ακριβώς, οι λίθοι σφράγισαν το εσωτερικό, σημαίνοντας το τέλος.

Την περίοδο ακμής των μεταλλείων στα νεότερα χρόνια (τέλη 19ου - αρχές 20ου αι.), λίγα μέτρα νότια από τον ερειπωμένο πύργο ιδρύθηκε το κοιμητήριο των μεταλλευτικών οικισμών της περιοχής με χρήση των πεσμένων μαρμαρόλιθων στον περίβολο και τους τάφους. Την ίδια ίσως εποχή, στην αντίθετη πλευρά και σχεδόν δίπλα στον πύργο, οικοδομήθηκε με τα αρχαία μάρμαρα ένα εκκλησάκι αφιερωμένο στον Άγιο Χαράλαμπο και το πανηγυροκέλι του. Φαίνεται πως το εκκλησάκι κτίστηκε στη θέση μιας ακόμη αρχαίας κατασκευής που εξυπηρετούσε τις ανάγκες του πύργου, όπως φανερώνουν η μικρή δεξαμενή που βρέθηκε κάτω από το δάπεδό του και τα ίχνη μιας μεγαλύτερης στα θεμέλια της δυτικής πλευράς του.

Στο πλαίσιο του ΕΣΠΑ 2007-2013 εντάχθηκε πρόγραμμα στο επιχειρησιακό πρόγραμμα Κρήτης και Νήσων Αιγαίου για την ανασκαφή, τεκμηρίωση, συντήρηση και στερέωσή του καθώς και για την διαμόρφωση και ανάδειξη του Άσπρου Πύργου από την αρμόδια τότε ΚΑ’ ΕΠΚΑ υπό την διεύθυνση της αρχαιολόγου Π. Πάντου και του αρχιτέκτονα Ι. Μητσούλη του τοπογράφου μηχανικού Μ. Χαλκουτσάκη και του συντηρητή Ι. Σταϊκόπουλου. Στο πλαίσιο αυτό διαμορφώθηκε και ο περιβάλλον χώρος όπου αποθηκεύτηκε το δομικό καταγεγραμμένο υλικό που προέκυψε καθώς και περιφερειακές διαδρομές επίσκεψης και τοποθετήθηκε ενημερωτική πινακίδα για την πληρέστερη πληροφόρηση των επισκεπτών. Στο πλαίσιο του έργου εκδόθηκε φυλλάδιο, καθώς και βιβλίο.