Γεννιέται ή γίνεται ο ηγέτης;

Η εποχή μας χαρακτηρίζεται από έλλειμμα ηγετών διεθνώς. Αφορμή για τις σκέψεις που ακολουθούν υπήρξε ένα άρθρο στην Καθημερινή της 9.3.25. Ο ψυχολόγος Ελίας Αμπουτζαούντ υποστηρίζει πως τα νέα μέσα, όπως η τεχνητή νοημοσύνη, δεν μπορούν να παραγάγουν ηγέτες, δεδομένου ότι για τον ηγέτη απαιτούνται παράγοντες όπως η προσωπικότητα και η τύχη. Σήμερα δεν υπάρχουν στον κόσμο ηγέτες όπως ο Τσώρτσιλ, ο Στάλιν, ο Χίτλερ, ο Ρούζβελτ. Επανειλημμένα έχω τονίσει ότι για κάθε τι το πρωτοποριακό απαιτούνται εκτός από τους δύο παραπάνω παράγοντες, και ένας τρίτος, η κοινωνική ανάγκη που ζητά έναν πρωτοπόρο ηγέτη. Έχω ασχοληθεί και άλλες φορές με το θέμα (Ηγέτης, Κοινή Γνώμη, 22.5.18, dimitrissideris.wordpress.com).

Ακόμη όμως και με την προσθήκη του τρίτου παράγοντα (κοινωνικού) το πρόβλημα δεν φαίνεται να έχει τη λύση του. Κι αυτό διότι δεν είναι σαφές τι εννοούμε "ηγέτης", όπως και το πώς δημιουργείται η προσωπικότητα (γεννιέται η σχηματίζεται επίκτητα η τελευταία;). Όταν αντιμετωπίζω ένα νοητικό πρόβλημα σαν το παραπάνω, το ανάγω σε ένα απλούστερο σύστημα, όπου είναι πιο ευδιάκριτη η λύση του. Κατά μήνα Φεβρουάριο λοιπόν σε ένα πευκώνα βλέπομε στο έδαφος να προχωρεί ένα συρμός από κάμπιες που έχουν πέσει από τα πεύκα. Όλος ο συρμός προχωρεί ακολουθώντας το δρόμο που επιλέγει η πρώτη κάμπια. Σε πρώτη ματιά αυτή είναι ο "ηγέτης" του συρμού, αφού ολόκληρος την ακολουθεί. Πριν από πολλές δεκαετίες λοιπόν έκανα πείραμα. Αφαίρεσα μια κάμπια από το μέσο του συρμού, χωρίζοντάς τον έτσι σε δύο ξεχωριστές φάλαγγες. Η τελευταία κάμπια του μπροστινού συρμού σταμάτησε και το σταμάτημά της μεταδόθηκε σαν κύμα ως την πρώτη και ολόκληρη η φάλαγγα ακινητοποιήθηκε. Αντίθετα ο πίσω συρμός συνέχισε κανονικά την πορεία του, ώσπου η κεφαλή της πρώτης του άγγιξε την πυγή της τελευταίας της σταματημένης φάλαγγας και η πορεία του συστήματος αποκαταστάθηκε. Όταν αφαίρεσα έπειτα την τελευταία κάμπια του συρμού, αυτή μόνη της συνέχισε την πορεία της ενώ ο συρμός ολόκληρος ακινητοποιήθηκε. Ποιος λοιπόν ήταν ο ηγέτης, η πρώτη ή η τελευταία;

Για την κατανόηση του προβλήματος μεταφέρθηκα σε ένα ακόμη απλούστερο σύστημα κυττάρων. Τα κύτταρα της καρδιάς πάλλονται συνεχώς σαν ένα σύνολο όσο ζούμε. Κινούνται με ένα ρυθμό που τους προσδίδει ο φλεβόκομβος, όπως λέγεται συγκεκριμένη περιοχή. Τι διαφέρουν τα κύτταρα του φλεβοκόμβου από τα υπόλοιπα καρδιακά κύτταρα; Έχουν μια ιδιοσυχνότητα υψηλότερη από των υπολοίπων. Έτσι αυτά ξεκινούν ένα παλμό, αυτός διεγείρει τα διπλανά τους, αυτά τα παραδίπλα και τελικά ολόκληρη η καρδιά πάλλεται στο ρυθμό του φλεβοκόμβου που γίνεται ο βηματοδότης της καρδιάς. Αυτός είναι ο ηγέτης. Δεν κάνει τίποτε άλλο. Τα υπόλοιπα, στις κοιλίες της καρδιάς κάνουν τη δουλειά, αυτά πάλλονται μηχανικά και προωθούν το αίμα σε όλο το σώμα μας. Όπως στα κράτη, οι ηγέτες δεν κάνουν τίποτε· άλλοι μοχθούν ή σκοτώνονται στον πόλεμο, ενώ αυτοί δίνουν απλώς το ρυθμό σε όλους τους άλλους. Η ηγεσία σύμφωνα με τις παραπάνω σκέψεις, διχάζεται σε δύο εργασίες. Μια είναι να ξεκινά πριν από τους άλλους οι οποίοι υπακούν. Η άλλη είναι να χαράζει το δρόμο που θα ακολουθηθεί.

Θα πάω όμως και σε ένα άλλο ανάλογο σύστημα. Ένα σμήνος πελαργών πετά. Ένας πελαργός πάει μπροστά και οι άλλοι ακολουθούν. Είναι ο ηγέτης. Οι άλλοι τον ακολουθούν διότι με τα ρεύματα που δημιουργεί το πέταγμά του διευκολύνονται να πετούν κι αυτοί. Είναι ο ηγέτης, διότι είναι ο ισχυρότερος που σημαίνει ότι μπορεί να επιτελεί έργο σε βραχύτερο χρονικό διάστημα από τους άλλους (ισχύς=ενέργεια/χρόνος). Κάποια στιγμή κουράζεται και ένας άλλος πελαργός παίρνει τη θέση του. Όλο το σμήνος αποδημεί προς την κατεύθυνση που του ορίζει η εποχή. Από τις θερμές προς τις ψυχρές χώρες το καλοκαίρι, αντίθετα το χειμώνα. Κάθε σμήνος όμως ακολουθεί, με τον ίδιο προσανατολισμό, τη δικιά του μοναδική πορεία.

Κάπως διευκρινίστηκε πώς ορίζεται ο ηγέτης. Σε μια κοινωνία καθένας έχει ποικίλες επιθυμίες διαφορετικές από των άλλων. Από τις πολλές επιθυμίες καθενός υπάρχουν κάποιες κοινές για όλους ή τους περισσοτέρους. Κανένας δεν ξέρει ποιες είναι αυτές, ώσπου να εκδηλωθούν. Ένας ηγέτης λοιπόν έχει την ικανότητα να οσμίζεται πριν από τους άλλους το κοινό στοιχείο όλων και το φανερώνει. Το πλήθος έτσι αναγνωρίζει ότι αυτό είναι μέρος των δικών του "θέλω" και έτσι ακολουθεί. Ο ικανός ηγέτης δεν αρκείται σ΄ αυτό. Θα ήταν δημαγωγός αν ακολουθούσε απλώς το πλήθος. Ο ικανός ηγέτης συσχετίζει την κοινή βούληση με τις πολλαπλές δυνατές λύσεις για την ικανοποίησή της με τους αντικειμενικούς, φυσικούς και κοινωνικούς παράγοντες που τυχαίνει (σημασία της τύχης) να υπάρχουν και επιλέγει την καταλληλότερη.

Το επόμενο ερώτημα είναι η προσωπικότητα ή ο χαρακτήρας (δεν είμαι βέβαιος αν υπάρχει διαφορά μεταξύ τους) του ηγέτη και πώς την αποκτά. Μπορούμε να κάνουμε πιο κατανοητούς τους δύο όρους ως τη μέση συμπεριφορά καθενός όταν βρίσκεται αντιμέτωπος με παρόμοια προβλήματα. Και αυτή η μέση συμπεριφορά είναι αποτέλεσμα γενετικών και επίκτητων παραγόντων, όπως είναι τα εξαρτημένα αντανακλαστικά.

Όπως έχω γράψει αλλού (Αλλάζει ο άνθρωπος; Κοινή Γνώμη, 11.12.24, dimitrissideris.wordpress.com), η συμπεριφορά μας είναι ένα κράμα γενετικών και επίκτητων παραγόντων. Μόλις γεννηθούμε το σύνολο των κινήσεων και εκκρίσεών μας γίνεται αντανακλαστικά, με τον τρόπο που κληρονομήθηκε (ή και αποκτήθηκε ενδομήτρια). Από την πρώτη στιγμή αρχίζομε να σχηματίζουμε εξαρτημένα αντανακλαστικά, δηλαδή να μαθαίνουμε. Και η εκάστοτε συμπεριφορά μας εξαρτάται από την αλληλεπίδραση του περιβάλλοντος με το κράμα φυσικών και επίκτητων αντανακλαστικών μας. Τελικά κάνομε ό,τι έχομε διδαχθεί από το περιβάλλον μας να κάνουμε (εξαρτημένα αντανακλαστικά) εφόσον το μπορούμε (φυσικά αντανακλαστικά). Είναι οι ηγετικές ικανότητες κληρονομικές; Ασφαλώς όχι. Η ικανότητα δημιουργίας εξαρτημένων αντανακλαστικών ποικίλλει στα διάφορα είδη και είναι μέγιστη στον άνθρωπο, που μπορεί να σχηματίζει και δευτεροβάθμια, στηριγμένα όχι μόνο σε φυσικά αντανακλαστικά, αλλά και σε προσχηματισμένα πρωτοβάθμια εξαρτημένα. Λογικό είναι να σκεφτούμε ότι τέτοια ικανότητα μπορεί να ποικίλλει και μεταξύ ατόμων του ανθρώπινου είδους, αν και δεν έχει αποδειχθεί. Λογικό είναι δηλαδή η ευφυΐα να έχει ισχυρό κληρονομικό στοιχείο, αλλά το πώς θα εκδηλωθεί, εξαρτάται από το πώς εξασκήθηκε με τη μάθηση.

Η τεχνητή νοημοσύνη (όσο "νοημοσύνη" είναι) είναι καλύτερα προικισμένη από τους ανθρώπους, μπορεί να μαθαίνει ευκολότερα, μπορεί να κάνει ταχύτερα από οποιονδήποτε άνθρωπο το ίδιο έργο. Όμως αδυνατεί να έχει σφάλμα, δεν παράγει τυχαιότητα. Ακατάλληλη για ηγέτης.