Πρόοδος ή Συντήρηση;

Ο Κόσμος πλάστηκε σε έξι μέρες και πάει, τέλειωσε. Όχι, ο κόσμος διαρκώς εξελίσσεται, διαρκώς δημιουργείται. Μοιάζουν αντιθετικές οι δύο αυτές προτάσεις. Κι όμως δεν είναι! Οι μέρες της Δημιουργίας είναι απλά περίοδοι στην εξέλιξη του κόσμου απροσδιόριστης διάρκειας. Όλες οι ενδείξεις είναι ότι ο κόσμος που γνωρίζομε άρχισε να υπάρχει πριν από σχεδόν14 δισεκατομμύρια χρόνια και εξακολουθεί να αλλάζει. Ακόμη βρισκόμαστε στην 6η μέρα της Δημιουργίας.

Όλα αλλάζουν επομένως, «τά πάντα ρεῖ» και «οὐκἄνδίςτόναὐτόν ποταμόν εμβαίης», όπως έλεγε ο μεγάλος σοφός, ο Ηράκλειτος. Από την άλλη μεριά, ο άλλος μέγας σοφός, ο Πλάτων, θεωρούσε ότι υπάρχει ένας πραγματικός σταθερός, αμετάβλητος κόσμος, ο κόσμος των ιδεών. Άλλη μια φαινομενική αντίθεση μεταξύ των δύο απόψεων, του υλισμού και του ιδεαλισμού, ενώ πραγματική αντίθεση δεν υφίσταται. Δυο μέρη πρέπει να βρίσκονται πάνω στην ίδια ευθεία για να είναι αντίθετα. Ο κόσμος των ιδεών όμως ανήκει στο νοητό Εγώ, ενώ του υλικού στο αισθητό Εγώ. Επομένως δεν μπορεί να υπάρχει αντίθεση. Μιλάμε δηλαδή για διαφορετικές όψεις του ίδιου κόσμου. Όπως άλλη είναι η εικόνα ανφάς και άλλη προφίλ του ίδιου προσώπου. Άλλη η υλιστική και άλλη η ιδεαλιστική όψη της ίδιας πραγματικότητας.

Ο αισθητός κόσμος λοιπόν διαρκώς αλλάζει, εξελίσσεται, προοδεύει. Το «εξελίσσεται» πολλοί το δέχονται, λιγότεροι όμως το «προοδεύει». Η αλλαγή μπορεί να είναι πισωγύρισμα. Γιατί όμως και πώς προοδεύει ο κόσμος; Και πρώτα από όλα τι θα πει εξέλιξη;

Η εξέλιξη είναι μια αλλαγή. Από την αλληλουχία ΑΒΓΔ πάμε στην αλληλουχία ΕΖΗΘ. Όλα έχουν αλλάξει. Η αλλαγή μπορεί να έγινε απότομα. Έσβησε το ΑΒΓΔ και στη θέση τουαναδύθηκε το ΕΖΗΘ. Τέτοια (περίπου) κοινωνική αλλαγή γίνεται σε μια επανάσταση, σαν τη Γαλλική, την Ελληνική, τη Σοβιετική κλπ. Στην πραγματικότητα η αλλαγή δεν ήταν τόσο πλήρης όσο ονειρεύονταν οι ηγέτες της. Οι Γάλλοι δεν έπαψαν να αισθάνονται Γάλλοι, οι Έλληνες Έλληνες, οι Ρώσοι Ρώσοι. Υπάρχει όμως και η βαθμιαία αλλαγή. Η αλληλουχία ΑΒΓΔ γίνεται ΒΓΔΕ, έπειτα ΓΔΕΖ, ύστερα ΔΕΖΗ, τέλος ΕΖΗΘ. Η βαθμιαία αλλαγή σημαίνει συνήθως λιγότερη βία, με δυνατότητα να διορθώνονται λάθη με καταστροφικές συνέπειες. Από την άλλη είναι βραδεία, τόσο που, ώσπου να συντελεσθεί, ενδέχεται να προλάβουν να αναπτυχθούν αντιδραστικές δυνάμεις και να ακυρώσουν την εξέλιξη.

«Πρέπει να αλλάξουμε για να μείνουμε αυτοί που είμαστε!» αναφωνεί ο αριστοκράτης Μπαρτ Λάνκαστερ στο Γατόπαρδο της Σικελίας. Η ταυτότητα κάθε οντότητας, φυσικής, βιολογικής, πνευματικής, κοινωνικής είναι αυτό που (θεωρούμε ότι) δεν αλλάζει. Είναι συμβατή η διατήρηση της ταυτότητας με την έννοια της προόδου; Εννοούμε απλά ότι το ΑΒΓΔ γίνεται στη σειρά ΑΒΓΔΕ, ΑΒΓΔΕΖ, ΑΒΓΔΕΖΗ, ΑΒΓΔΕΖΗΘ κοκ. Προχωρούμε στο νέο χωρίς να σβήνουμε το παλιό. Και σε λαούς με πανάρχαια ιστορία, όπως είναι ο Κινεζικός, ο Αιγυπτιακός,ο Ελληνικόςκαι αρκετοί άλλοι, αυτός είναι ο τρόπος της προόδου που συνήθως ταιριάζει καλύτερα. Οι συντηρητικές δυνάμεις δεν επιτρέπεται να εμποδίζουν συλλήβδην την εξέλιξη, αλλά και οι προοδευτικές δεν επιτρέπεται να αγωνίζονται για να σβήσουν ολοσχερώς το παρελθόν. Η επίτευξη της προόδου μπορεί να έρχεται σε φαινομενική αντίφαση με τη διατήρηση του παρελθόντος. Αυτό όμως είναι το σημείο της δημιουργίας, να βρεθεί ο τρόπος να εναρμονίζονται το χθες με το αύριο. Αλλιώς τελειώνομε σήμερα. Μόνον οι νεκροί δεν αλλάζουν.

Στη σειρά των άρθρων που παρουσιάζω στην Κοινή Γνώμη εδώ και σχεδόν 2 χρόνια, έχω υποστηρίξει κάποιες θέσεις που φαίνονται «αιρετικές», ανατρεπτικές. Κυριότερες από αυτές είναι δύο: Η ανάγκη για άμεση δημοκρατία με εκλογή βουλευτών με κλήρο. Φαίνεται αδιανόητο στο σύγχρονο πολίτη. Κι όμως δεν είναι παρά η αναδρομή στην πηγή, στη κοινωνία που γέννησε τη δημοκρατία σ΄ αυτόν εδώ τον τόπο πριν από 2500 χρόνια. Αυτή αποκαθιστά μια συνέχεια με τους προγόνους μας που έχει διακοπεί. Η άλλη είναι η ανάγκη για φωνητική γραφή. Ξανά μοιάζει αδιανόητη στο σύγχρονο γραμματισμένο Έλληνα. Κι όμως ξανά δεν είναι παρά η αναδρομή στην πηγή, στην κοινωνία που γέννησε τη σύγχρονη γραφή πριν από σχεδόν 3000 χρόνια. Οι προπάτορές μας έγραφαν με φωνητική γραφή. Οι αντιδράσεις συχνά δεν οφείλονται σε τυφλό συντηρητισμό, αλλά σε σύγχυση. Σοφοί διανοητές π.χ. εναντιώνονται στη φωνητική γραφή, φοβούμενοι ότι θα αλλοιώσει τη γλώσσα μας. Προφανώς κάνουν σύγχυση μεταξύ γλώσσας και γραφής. Η φωνητική γραφή είναι απαραίτητη για να επιβιώσει η γλώσσα μας!

Ένα άλλο πρόβλημα είναι ότι οι πρωτοπόροι της προόδου σε κάποια φάση, για να μην πισωγυρίσει ό,τι με τόσο κόπο (όχι σπάνια με σοβαρές θυσίες) πέτυχαν, φροντίζουν να περιχαρακώσουν το επίτευγμά τους, εμποδίζοντας όμως έτσι και την παραπέρα εξέλιξη.

Οι φυσικοί νόμοι επιβάλλουν την εξέλιξη στη φύση. Στην κοινωνία οι φυσικές επιστήμες επιτρέπουν την αντιστάθμιση των φυσικών νόμων διευκολύνοντας έτσι τη ζωή μας. Η φωτιά μας επέτρεψε να αντισταθμίσουμε τους πάγους, ο τροχός την τριβή, η άνωση πρώτα, η αεροδυναμική έπειτα, η ορμή στο τέλος, τη βαρύτητα κοκ. Η εφαρμογή της γνώσης που παρέχει η διαρκώς εξελισσόμενη επιστήμη υποχρεώνει σε εξειδίκευση των υπηρετών της. Η κοινωνία όμως είναι δομημένη σε ρόλους που καθένας τους ιδανικά καλύπτεται από κάποιο άτομο που είναι εξειδικευμένο για τον αντίστοιχο ρόλο. Καθώς δημιουργούνται από την πρόοδο των φυσικών επιστημών ολοένα καινούριες ειδικότητες, η αντιστοιχία τους με τους υπάρχοντες ρόλους αίρεται. Τι θα έκανε ένας πιλότος αν ζούσε σε ένα αιώνα, όταν δεν υπήρχαν αεροπλάνα; Κι εδώ έρχεται η αξία των κοινωνικών επιστημών που, μελετώντας (ανακαλύπτοντας) τους κοινωνικούς νόμους παρέχουν τη γνώση που χρειάζεται για να γίνει η κοινωνική αλλαγή. Προκύπτουν βέβαια τα συμφέροντα που περιχαρακώνουν την παρούσα κατάσταση («καλά δεν είμαστε όπως είμαστε; Τι τη θέλομε την αλλαγή;»). Η βία από την αντίθεση μεταξύ νέων αντικειμενικών συνθηκών και καταστημένης τάξης καραδοκεί. Οι κοινωνικές επιστήμες παρέχουν τη δυνατότητα να γίνει «η αλλαγή για να μείνουμε αυτοί που είμαστε», χωρίς την καταστροφική βία και χωρίς αλλαγή ταυτότητας.

Ο τρόπος δεν είναι εύκολος, ο δρόμος δεν είναι στρωτός. Η αλλαγή αποτελεί αναγκαιότητα και όσο περισσότερο καθυστερήσει τόσο το χειρότερο. Κι εδώ βρίσκεται η αξία της φαντασίας και παιδείας του ηγέτη, των ικανοτήτων δηλαδή που αφορούν στο νοητό Εγώ του. Και που, σαν φαντασία, δεν περιορίζεται. Είναι η πραγματική ελευθερία. Και οι λογικές επιλογές στα πλαίσια της απεριόριστης φαντασίας διευρύνονται με τις ανθρωπιστικές επιστήμες. Αυτός είναι ο ρόλος τους.