Έθνος - Γένος

Οι σκέψεις που ακολουθούν ξεπήδησαν από μια διάλεξη του ομότιμου Καθηγητή Φιλοσοφίας του Παν/μίου Αιγαίου Κων/νου Ρωμανού με θέμα: «Μετατοπίσεις εννοιών και πολυπολιτισμός».

Συχνή είναι η σύγχυση που δημιουργείται μεταξύ ποικίλων όρων και μπορεί να είναι σκόπιμη. Είναι ιδιαίτερα μεγάλη όταν γίνεται μετάφραση σε άλλη γλώσσα. Έχομε μιλήσει άλλοτε για τη σύγχυση του πνευματικού Λόγου στο Ευαγγέλιο του Ιωάννη. Mεταφράσθηκε σε verbum, parole, parola, word, Wort, слово, που σημαίνουν την αισθητή λέξη ή ομιλία. Μια άλλη σύγχυση αφορά στη λέξη έθνος, λατινικά natio. Το έθνος προέρχεται από το έθος, τη συνήθεια. Σημαίνει επομένως ένα λαό με κοινά έθιμα, κοινή παιδεία. Αντίθετα, το natio προέρχεται από το ρήμα nasco (= γεννώ) και σημαίνει γένος, ένα λαό με κοινή καταγωγή. Και οι δύο έννοιες όμως έχουν ως κοινό την πατρίδα, μια συγκεκριμένη γη. Η λέξη έθνος δεν έχει ακριβή μετάφραση σε άλλες γλώσσες, μολονότι χρησιμοποιούνται τα παράγωγά της. Το Ethnicity είναι συνώνυμο με το Nationality. Όπως, χρησιμοποιούνται τα παράγωγα του Λόγου (π.χ. logic), αλλά ο Λόγος δεν έχει μεταφρασθεί επιλέξει.

Αλλά και η πατρίδα σημαίνει διαφορετικά πράγματα για διαφορετικούς λαούς. Ο πατριάρχης των Ελλήνων Προμηθέας μας άφησε πνευματική κληρονομιά, τη Γνώση και την Τέχνη, δηλαδή μια παιδεία. Και ο Ισοκράτης τόνιζε πως «Ἓλληνές εισι οἱ της ἡμετέρας παιδείας μετέχοντες». Και πατρίδα; Ασφαλώς είχαν. Είναι η γη που έχουν διαμορφώσει, σφραγίσει, με τη γνώση και την τέχνη τους οι Έλληνες. Είναι η γη που έχουν καλλιεργήσει, βοσκήσει, αναπτύξει τις υπόγειες στοές της, χτίσει πάνω της τα εργοστάσιά τους, οικοδομήσει τους ναούς τους, θάψει τους προγόνους τους κλπ. Για να καταλάβουμε, ας δούμε την κληρονομιά που άφησε στους απογόνους του ένας άλλος μέγας πατριάρχης, ο Αβραάμ. Με τη διαθήκη του (την Παλαιά Διαθήκη) σε συμφωνία με το Θεό, άφησε στους απογόνους του (σφραγισμένους σωματικά τους άρρενες με περιτομή) την ευλογημένη γη από το Νείλο ως τον Ευφράτη. Το γένος των απογόνων του γνωρίζει τους προγόνους του από πάρα πολλές γενιές: «Ἀβραάμ ἐγέννησεν Ἰσαάκ, Ἰσαάκ δὲ ἐγέννησεν Ἰακώβ, Ἰακώβ δὲ ἐγέννησεν Ἰούδαν καὶ τοὺς ἀδελφοὺ ς αὐτοῦ» κοκ, ως τον τελευταίο Εβραίο. Το γένος του Αβραάμ δηλαδή είναι σφραγισμένο σωματικά και έχει κληρονομήσει κάποια γη. Το έθνος των Ελλήνων όμως έχει κληρονομήσει κάτι το πνευματικό. Με Γνώση και Τέχνη διαμόρφωσε, σφράγισε, κάποια γη. Και η κατάληξη είναι διαφορετική. Το υλικό κτήμα προάγει τον ανταγωνισμό. Αν κάποιος κατέχει μια γη, δεν μπορεί να την κατέχει άλλος. Η σύγκρουση είναι αναπόφευκτη. Ο ένας θα νικήσει, ο άλλος θα ηττηθεί. Η πνευματική κληρονομιά όμως προάγει την άμιλλα. Στόχος κάθε αγωνιστή είναι κάποια πρόκληση, άλμα, δρόμος, ρίψη, όχι κάποιος άλλος. Ο μαραθωνοδρόμος που έφθασε στο τέρμα της διαδρομής πέτυχε το στόχο του, έστω και αν νικητής είναι ο ένας που έφθασε στο τέρμα πρώτος. Στην άμιλλα υπάρχουν νικητές, όπως στον ανταγωνισμό, αλλά όχι ηττημένοι. Σε μια κοινωνία που κυριαρχείται από τον ανταγωνισμό οι προσπάθειες του καθενός εξουδετερώνονται από τις προσπάθειες του άλλου, έτσι που η κοινωνία δεν προοδεύει. Αντίθετα, με την άμιλλα η κοινωνία προάγεται από τις προσπάθειες τόσο του νικητή όσο και των υπόλοιπων αγωνιστών, που μπορεί να μην έγιναν νικητές, αλλά πέτυχαν κάποιο στόχο. Και να η διαχρονικά ιστορική συνέπεια. Από τα παιδιά του Αβραάμ ο πρωτότοκος Ισμαήλ ήταν γιος μιας παλλακίδας, της Άγαρ. Ο γιος της νόμιμης συζύγου, της Σάρας, ο Ισαάκ, ήταν δευτερότοκος. Σε ποιον ανήκε λοιπόν η κληρονομιά; Έχουν περάσει 3,5 χιλιετίες από τότε και τα δυο αδέλφια εξακολουθούν να μάχονται το ένα εναντίον του άλλου για την ευλογημένη γη. Βέβαια και οι Έλληνες μαλώνομε μεταξύ μας, αλλά όταν κινδυνεύσει η γη που έχει σφραγισθεί από την κοινή πνευματική κληρονομιά μας, τη Γνώση και την Τέχνη, την παιδεία μας δηλαδή, ενωνόμαστε. Έστω και για λίγο. Κι έχει γίνει αυτό επανειλημμένα. Αντίθετα, οι Αγαρηνοί Ισμαηλίτες δεν ενώθηκαν ποτέ με τους Ισαακίτες Εβραίους για να υπερασπισθούν τη γη που και οι δυο τους διεκδικούν, καθένας για τον εαυτό του. Η γη είναι ύλη και δεν μπορεί να ανήκει παρά μόνο σε έναν. Η Γνώση και η Τέχνη όμως είναι πνεύμα και μπορούν να ανήκουν σε πολλούς, μαζί με τη γη που φέρει τη σφραγίδα τους. Για τον Έλληνα κάθε γη που έχει διαμορφωθεί με την παιδεία του είναι πατρίδα του. «Ἀνδρῶν ἐπιφανῶν πᾶσα γῆ τάφος». Αυτές οι σκέψεις δεν αίρουν το ότι και η γεωγραφία του τόπου, της πατρίδας, διαμορφώνει τη συμπεριφορά, τις στάσεις, τα έθιμα, την παιδεία τελικά, των κατοίκων της. Η αλληλεπίδραση πατρίδας – έθνους είναι αμοιβαία. Η μοναδική ποικιλία της Ελλάδας (βουνά, κάμποι, ποτάμια, θάλασσα, νησιά κλπ, το ένα δίπλα στο άλλο) συνέβαλε στο να δημιουργηθούν ιδιαίτερα έθιμα και συμπεριφορές στους κατοίκους της. Χάρη στην κοινή τους γλώσσα και τη φυσική εγγύτητά τους επέτρεπε αυτή η ποικιλία την ανταλλαγή και τον πολλαπλασιασμό των εμπειριών, της παιδείας, του καθενός.

Τον τελευταίο αιώνα ιδιαίτερα έχει γίνει αντιληπτό πόσο η έννοια του natio, σαν κράτος, προωθεί τη βία, με αποκορύφωμα τους δύο παγκόσμιους πολέμους. Έτσι επινοήθηκε η παγκοσμιοποίηση. Η πρόοδος των επιστημών της επικοινωνίας την κατέστησε δυνατή. Καταργήθηκαν τα κρατικά σύνορα για το κεφάλαιο (αλλά και για την τρομοκρατία). Η έμφαση στον πολίτη και στα δικαιώματά του, όπως στη Γαλλική επανάσταση, αντικαταστάθηκε από την έμφαση στον «άνθρωπο» και τα δικαιώματά του, που ενδιαφέρουν ιδιαίτερα τις μειονότητες. Ωστόσο, με τις νέες συγκυρίες (νεοφιλελευθερισμό) η έμφαση δόθηκε στον ανταγωνισμό μάλλον παρά στην άμιλλα. Κι εδώ βρίσκονται και άλλες συγχύσεις. Οδώθηκε η «ελευθερία». Αυτή όμως αφορά την ελευθερία της αγοράς, όχι των ανθρώπων. Κι η ελευθερία της αγοράς αντιστρατεύεται την «ισότητα». Αλλά αν υπάρχει ανισότητα, δεν υπάρχει ίση ελευθερία μεταξύ των πολιτών, άρα δεν υπάρχει ελευθερία. Ο κομμουνισμός παλιότερα είχε καταργήσει ανταγωνισμό και άμιλλα, οδηγώντας σε κατάρρευσή. Και άλλη μια σύγχυση. Λέγοντας «άνθρωπος» ο παγκοσμιοποιημένος νεοφιλελευθερισμός δεν εννοεί ένα ανεπανάληπτο βιολογικό ον και ένα μοναδικό νοητό πρόσωπο, αλλά τον κοινότυπο καταναλωτή. Και φυσικά η ισότητα που αφορά στο κοινωνικό άτομο, όπως την εννοούσε ο Ρουσό, εξαφανίσθηκε.

Ο κόσμος προσδοκά το νέο όραμα μεγάλων διανοητών που θα οδηγήσει στην ανατροπή των αρνητικών στοιχείων της παγκοσμιοποίησης, με μείωση της σημασίας του γένους και έμφαση στις ιδιομορφίες του έθνους, που εμπλουτίζουν το σύνολο.

Δημ. Α. Σιδερής, ομ. Καθηγητής καρδιολογίας. dimitris.sideris@gmail.com