Ρόλοι

Η κοινωνία αποτελείται από ρόλους. Ο καθένας ενεργεί μέσα στην κοινωνία, όχι όπως θα ήθελε αυτός (νοητό Εγώ), αλλά όπως του υπαγορεύει ο ρόλος του (το κοινωνικό Εγώ του). Ο γιατρός, ο δικαστής, ο μηχανικός, ο βασιλιάς, ο στρατιώτης, ο αγρότης, ο βοσκός, ο ψαράς, την ώρα που εργάζονται δεν κάνουν ό,τι θα ήθελαν, αλλά ό,τι τους υπαγορεύει ο ρόλος τους. Θα ήθελαν να βρίσκονται σε μια ακρογιαλιά ή να αγκαλιάζονται με το ταίρι τους κι αντ’ αυτού ιδρωκοπούν στην αναγκαστική εργασία τους. Αλλιώς, στον ελεύθερο χρόνο τους, δεν θα μπορούν να κάνουν τίποτε από όσα ονειρεύονται. Και, προπάντων, στο χρόνο του αισθητού Εγώ, θα πεινάσουν. Οι ρόλοι οφείλουν να είναι εναρμονισμένοι μεταξύ τους, έτσι που να προάγεται η υπόθεση του «έργου» προς την κάθαρσή του.

Δυστυχώς (ή ευτυχώς;) τέτοια κοινωνία δεν υπάρχει. Και, όχι σπάνια, ο ρόλος μπορεί να απαιτεί να κάνει κάποιος πράξεις που βρίσκονται σε κατάφωρη αντίθεση προς ό,τι αυτός θα επέλεγε. Πριν από μισό αιώνα έγινε το πασίγνωστο πείραμα Milgram (έκτοτε έχουν γίνει και άλλα ανάλογα).

Ένας πειραματιστής χώρισε με (εικονικό) κλήρο εθελοντές επί πληρωμή σε ζεύγη «δασκάλων» και «μαθητών». Σκοπός του πειράματος ήταν να γίνει γνωστό, αν η ποινή συμβάλλει στη μάθηση. Οι «μαθητές» δέθηκαν με καλώδια. Έπρεπε να μάθουν δέκα ζεύγη λέξεων. Ο «δάσκαλος» καθόταν μπροστά σε μια κονσόλα ηλεκτρικής γεννήτριας. Μπροστά του υπήρχαν δέκα κουμπιά με ενδείξεις: «15 βολτ, 30 βολτ, κλπ.» Το τελευταίο έγραφε: «450 βολτ. Προσοχή! Κίνδυνος!». Πίσω από το «δάσκαλο» στεκόταν ο υπεύθυνος του πειράματος. Για κάθε λάθος του «μαθητή» ο «δάσκαλος» έδινε ένα σοκ, κάθε φορά ισχυρότερο. Η μη απάντηση καταγραφόταν σα λάθος. Οι «μαθητές» διαμαρτύρονταν, ζητούσαν να φύγουν από το πείραμα. Στα 345 βολτ ο «μαθητής» αντιδρά με γενικευμένους σπασμούς. Οι «δάσκαλοι» δίσταζαν. Ο πειραματιστής όμως τους παρότρυνε να συνεχίσουν με τη δικαιολογία ότι αυτό απαιτούσε το πείραμα. Τελικά «πειραματόζωα» ήταν μόνον οι «δάσκαλοι». Οι «μαθητές» ήταν ηθοποιοί και φυσικά δεν δέχθηκαν ποτέ κανένα σοκ. Μόνο 5% των «δασκάλων» αρνήθηκαν εξαρχής να πάρουν μέρος σε τέτοιο πείραμα, ενώ 65% απ΄ αυτούς έδωσαν ως και 450 βολτ παρά τον κίνδυνο για τη ζωή ενός αγνώστου. Το πείραμα ήταν φάρσα. Όμως τα αποτελέσματα ήταν αληθινά: Το μεγαλύτερο ποσοστό των ανθρώπων θα υπακούσει και θα βασανίσει -ίσως και θα σκοτώσει- έναν άγνωστό του, αρκεί να το απαιτεί ο ρόλος του. Το πείραμα ερμηνεύει, ως ένα βαθμό, τη συμπεριφορά των απλών Γερμανών στρατιωτών στον πόλεμο του υπαλλήλου της ΔΕΗ που κόβει το ρεύμα από έναν άνεργο ή άπορο, ξέροντας ότι έτσι τον ταπεινώνει, τον υποβάλει σε διαρκές βασανιστήριο και πιθανότατα θέτει σε κίνδυνο τη ζωή του του υπαλλήλου του σούπερ-μάρκετ που δίνει χαλασμένο ψάρι και διαβεβαιώνει ότι είναι φρέσκο, χωρίς να μισεί τον πελάτη, παρότι γνωρίζει ότι μπορεί να πάθει δηλητηρίαση του αστυνομικού ο οποίος ραντίζει με χημικά τους διαδηλωτές του υπαλλήλου της εφορίας ή της τράπεζας που υπογράφει την κατάσχεση κάποιου σπιτιού για 1 000 ευρώ χρέος. Όλοι αυτοί υπακούουν σε εντολές. Άλλοι έχουν την ευθύνη. Ο πολιτικός που υπογράφει ένα μνημόνιο το οποίο οδηγεί ένα ολόκληρο έθνος στην εξαθλίωση του νεοφιλελευθερισμού θα έφτανε μέχρι τον τελευταίο μοχλό, χωρίς πειστικές πιθανότητες ανάκαμψης. Και αυτός υπακούει σε εντολές πολύ πιο ισχυρές από εκείνες του πειραματιστή με την άσπρη φόρμα.

Ο ρόλος του ηγήτορα είναι ιδιαίτερα σημαντικός. Αναγκάζει τους υποκειμένους του να πειθαρχούν σε ό,τι απαιτεί ο νόμος. Και δεν υπερβαίνει τις δικαιοδοσίες του, δεν τους αναγκάζει να κάνουν όσα εκείνος επιθυμεί, έξω από το νόμο. Τα ίδια ισχύουν φυσικά στον καθένα στο κοινωνικό του ωράριο. Και όταν ο ρόλος απαιτεί από το άτομο να τελέσει έργο για το οποίο έχει αντιρρήσεις; Τι γίνεται όταν ένας στρατιώτης αρνείται στον πόλεμο να σκοτώσει έναν αντίπαλο που δεν τον ξέρει, δεν τον έχει ξαναδεί; Προφανώς απάντηση δεν υπάρχει. Εναπόκειται στην ελεύθερη βούληση του καθενός, στην προσωπική του ευθύνη, στην επιλογή σε τέτοια σύγκρουση καθηκόντων. Με όλες τις συνέπειες. Η παιδεία του λοιπόν προδιαγράφει σε σημαντικό βαθμό ποια θα είναι η απόφασή του.

Υπάρχουν λαοί που οι περισσότεροι πιστεύομε (χωρίς να έχει ποτέ τεκμηριωθεί) πως είναι πιο πειθαρχικοί στο ρόλο που εκόντες άκοντες αναλαμβάνουν και άλλοι λιγότερο. Ο Γερμανός θεωρείται πειθαρχικός, ο Έλληνας απείθαρχος. Να δεις όμως που οι Έλληνες μετανάστες σε άλλες χώρες, μετά από λίγο γίνονται κι αυτοί πειθαρχικοί, ενώ Γερμανοί που εγκαταστάθηκαν στον τόπο μας εξομοιώνονται σε απείθαρχη συμπεριφορά με τους ντόπιους! Φαίνεται, επομένως, πως, εκτός από το χαρακτήρα ή την παιδεία καθενός, έχει σημασία και το πόσο συχνά οι ποικίλοι κοινωνικοί ρόλοι είναι αντιφατικοί, και επομένως πόσο συχνά ο καθένας βρίσκεται αντιμέτωπος με μια σύγκρουση καθηκόντων.

Κάποιος πρέπει να προβλέπει π.χ. πώς θα αμυνθεί ο εργαζόμενος, όταν του επιβάλλεται να κάνει κάτι έξω από τα αυστηρά καθήκοντά του. Καθώς δεν μπορούν να προβλέπονται όλες οι περιπτώσεις που θα προκύψουν, κάποιος πρέπει να αναλάβει τις ευθύνες της επίβλεψης. Κανονικά, εκτός από τους υπαρξιακούς για την κοινωνία ρόλους (π.χ. στρατός, δικαιοσύνη κλπ) την άμεση ευθύνη την αντιμετωπίζουν πιο σωστά οι επαγγελματικοί σύλλογοι και τα συνδικαλιστικά όργανα. Σ΄ αυτές τις περιπτώσεις, ο γενικός κανόνας που ισχύει είναι ότι ο επαγγελματίας, ελεύθερος ή εξαρτημένος, ιεραρχεί πρώτιστα υποχρεώσεις απέναντι στον καταναλωτή, τον πελάτη του. Ακολουθούν οι υποχρεώσεις προς τον προϊστάμενο και τους συναδέλφους του. Αυτό σημαίνει π.χ. πως τα πειθαρχικά επαγγελματικά και συνδικαλιστικά όργανα οφείλουν να επιβάλλουν τις προβλεπόμενες ποινές στους παραβάτες μάλλον παρά να φροντίζουν να τους καλύψουν για να μη διασυρθεί το επάγγελμα. Παράλληλα, πρέπει να προστατεύουν τα μέλη τους απέναντι σε άδικες επιθέσεις είτε από το κοινό, είτε, προπάντων, από εργοδότες και προϊσταμένους. Αντί να υποστηρίζουν π.χ. εργαζομένους που δεν εργάζονται, να αγωνίζονται περισσότερο για να αμείβονται οι εργαζόμενοι που δουλεύουν. Αυτό σημαίνει πως τα πειθαρχικά όργανα πρέπει να τελούν υπό τον υψηλό (ψιλό;) έλεγχο της πολιτείας.

Σε όλες τις περιπτώσεις οφείλομε να θυμόμαστε ότι οι ρόλοι αφορούν στο κοινωνικό Εγώ, δηλαδή πρώτιστα στο κοινωνικό (επαγγελματικό συνήθως) ωράριό μας. Χάρη σ’ αυτό το ωράριο και την πειθάρχηση στους ρόλους των επαγγελματιών, εξασφαλίζεται ότι στο ελεύθερο ωράριο του καθενός, αυτός έχει τη μέγιστη δυνατότητα να αυτοπραγματώνεται, να επιδιώκει ό,τι επιλέγει και να υλοποιεί το σκοπό του.