Βασανιστήρια

«Συνέλαβαν ένα τρομοκράτη που έχει τοποθετήσει μια πυρηνική ωρολογιακή βόμβα σε πολυκατοικημένη περιοχή. Είναι ηθικό να βασανισθεί για να αποκαλύψει πώς εξουδετερώνεται η βόμβα;». Το ερώτημα για το υποθετικό αυτό σενάριο τέθηκε από το BBC σε 25 χώρες. Τα δικά μου ερωτήματα είναι: Τι θα απαντούσατε εσείς, πριν διαβάσετε τα επόμενα; Κι αφού τα έχετε διαβάσει, συνεχίζετε να έχετε την ίδια άποψη;

Ποικίλοι διεθνείς οργανισμοί έχουν δώσει διάφορους ορισμούς στα βασανιστήρια: Π.χ. ένας ορισμός της Διεθνούς Αμνηστίας είναι: «η συστηματική και σκόπιμη επιβολή πόνου από ένα άτομο σε ένα άλλο ή σε ένα τρίτο πρόσωπο, για να επιτελέσει τους σκοπούς του πρώτου ενάντια στη θέληση του δευτέρου». Ο «πόνος» περιλαμβάνει τόσο το σωματικό όσο και τον ψυχολογικό πόνο.

Σε όσους επιβιώνουν μετά από βασανισμό, παραμένουν, συχνά για χρόνια, βαρύτατες σωματικές και ψυχολογικές «ουλές», όπως αφροδίσια νοσήματα, μυοσκελετικά προβλήματα, εγκεφαλική βλάβη, μετατραυματική επιληψία, άνοια, σύνδρομο χρόνιου πόνου, μετατραυματική διαταραχή, σύνδρομο κατάθλιψης και άγχους, ψυχικός «θάνατος», απώλεια διαπροσωπικής επικοινωνίας, άρνηση για λήψη αποφάσεων, διαστροφές, ανικανότητα για σχηματισμό επιθυμίας κλπ. Τα πειράματα Milgram και Stanford prison έδειξαν ότι σχεδόν οποιοσδήποτε μπορεί να γίνει βασανιστής, με ενθάρρυνση από τους αξιωματούχους και συναδέλφους ή παραβλέποντας την ανθρώπινη υπόσταση των θυμάτων (π.χ. βλέποντας το βασανιστήριο σαν πείραμα), σε κοινωνικές καταστάσεις με μειωμένους ηθικούς φραγμούς ή όπου τα βασανιστήρια έχουν γίνει αποδεκτά σαν κοινός τόπος κλπ. Αλλά η επίδραση των βασανιστηρίων δεν περιορίζεται στα θύματα˙ επεκτείνεται και στο βασανιστή. Μπορεί να του προκαλέσει ψυχολογικές διαταραχές, όπως να του ενισχύσει σαδιστικές τάσεις, μετατραυματική διαταραχή, αυτοκτονική ή ανθρωποκτονική τάση, διαταραχές στη συγκέντρωση και στην αυτοεκτίμηση, αδυναμία εμπιστοσύνης στους άλλους κλπ. (Jayatunge RM, Jaffa, Peace and Conflict, 2010).

Όμως, μήπως είναι αποδεκτά τα βασανιστήρια, αν το προσδοκώμενο όφελος είναι μεγαλύτερο από τη ζημιά στο βασανιζόμενο, όπως στο υποθετικό ερώτημα που τέθηκε στην αρχή; 59% των ερωτηθέντων απάντησαν αρνητικά στην εφαρμογή βασανιστηρίων, αλλά οι απαντήσεις είχαν σημαντική ανομοιομορφία. Οι περισσότερες αρνητικές απαντήσεις δόθηκαν στην Ιταλία (μόνο 14% υποστήριξαν τα βασανιστήρια). Η θρησκεία έπαιζε ποικίλο ρόλο. Η πλειονότητα των μουσουλμάνων που ζουν στο Ισραήλ ήταν εναντίον των βασανιστηρίων, όχι όμως οι άλλοι μουσουλμάνοι. Οι καθολικοί της Αμερικής και οι τακτικά εκκλησιαζόμενοι που υποστήριξαν τα βασανιστήρια ήταν πολύ περισσότεροι (72%) από αυτούς που δήλωναν άθεοι (51%). Η κυβέρνηση Μπους όχι μόνο δεν απαγόρευσε τα βασανιστήρια, αλλά και τα επέτεινε, δίνοντας τους ένα ευφημιστικό όνομα («ενισχυμένη ανάκριση») και υποστήριξε ότι η εφαρμογή της πρόλαβε δωδεκάδες επιθέσεων σε αθώους. Ο διευθυντής του FBI όμως R. Mueller δήλωσε στις 5.6.2001 ότι καμιά σωτηρία έστω και ενός ανθρώπου δεν τεκμηριώνεται με την εφαρμογή της ενισχυμένης ανάκρισης. Επίσης, μετά την απαγόρευση των εξαναγκαστικών πρακτικών στην ανάκριση στο Ιράκ, οι ανακριτές, κατάλληλα εκπαιδευμένοι, χωρίς εφαρμογή βίας, πέτυχαν μια αύξηση κατά 50% στην αποτελεσματικότητα της ανάκρισης (NY Times 7.9.2004). Ο βασανιζόμενος είναι έτοιμος να ομολογήσει ό, τι του ζητηθεί από το βασανιστή του προκειμένου να απαλλαγεί, έστω και αν είναι ψέμα. Από την άλλη, ο εκπαιδευμένος τρομοκράτης, είναι έτοιμος να ανεχθεί οποιαδήποτε συνέπεια, συμπεριλαμβάνοντας τη θανάτωσή του. Μην ξεχνάμε, ότι για τους ομοϊδεάτες του αυτός είναι ένας ήρωας. Σαν τον πρώτο υπερήρωα στη Βίβλο, που όταν τον τύφλωσαν και τον περιγελούσαν οι εχθροί του, αγκάλιασε τις κολώνες που στήριζαν το στέγασμα της αγοράς και το γκρέμισε φωνάζοντας: «Ἀποθανέτω ἡ ψυχή μου μετά τῶν ἀλλοφύλων».

Τα περισσότερα κράτη έχουν απαγορεύσει την εφαρμογή βασανιστηρίων, αλλά τα περισσότερα από αυτά τα εφαρμόζουν παράνομα. Επομένως δεν μπορούμε να περιμένουμε από την κρατική νομιμότητα να μας προστατεύσει από τα βασανιστήρια. Στηριζόμαστε περισσότερο σε μη κρατικούς φορείς, όπως η Διεθνής Αμνηστία, ο Ερυθρός Σταυρός κ.α. Συχνά, για την εφαρμογή βασανιστηρίων επιστρατεύονται ιατροί. Οι ιατρικοί σύλλογοι, με τα αρμόδια δεοντολογικά σώματά τους έχουν ιδιαίτερη υποχρέωση να εμποδίσουν όσο μπορούν τέτοιες συμπεριφορές των μελών τους. Χαρακτηριστικό είναι το παράδειγμα του Γερμανού Μέγκελε στη διάρκεια του ναζισμού, αλλά και ενός Έλληνα γιατρού στη διάρκεια της δικτατορίας. Οι γιατροί καλούνται π.χ. συχνά να προσδιορίσουν το όριο του βασανισμού που δεν φθάνει στη θανάτωση, που εντείνει και παρατείνει τον πόνο, αφήνει τις λιγότερες ουλές (για να μην μπορεί να αποδειχθεί εκ των υστέρων ο βασανισμός) κλπ.

Ένα ανάλογο με τα βασανιστήρια δίλημμα για την κοινωνία, αλλά ιδιαίτερα για τους γιατρούς, είναι εκείνο της υποχρεωτικής σίτισης σε απεργούς πείνας. Η υποχρεωτική σίτιση επιτρέπεται δεοντολογικά όταν εφαρμόζεται σε πνευματικά διαταραγμένα άτομα, όπως π.χ. σε κάποιον καταθλιπτικό ή σχιζοφρενή που αρνείται τη λήψη τροφής. Διατηρώντας με βία στη ζωή το άτομο, διατίθεται περισσότερος χρόνος για να θεραπευθεί από την ψυχική νόσο του, οπότε τότε, θα ευγνωμονεί που παραμένει ζωντανός. Αντίθετα, όταν η απεργία πείνας γίνεται με την ελεύθερη βούληση του ατόμου, η εφαρμογή αναγκαστικής σίτισης θα προξενήσει περισσότερη ζημιά στο άτομο, όταν αυτό θα αφαιρέσει βίαια με πρώτη ευκαιρία το σωλήνα διατροφής από τον οισοφάγο του και τον ορό από τη φλέβα του. Κι αυτό είναι αντίθετο σε κάθε ιατρική δεοντολογία. Η ψυχική υγεία και δυνατότητα ελεύθερης βούλησης βέβαια πρέπει να διαπιστώνονται από ιατρό της επιλογής του απεργού. Αν ο απεργός πείνας είναι ψυχικά διαταραγμένος, η θέση του είναι σε κατάλληλο θεραπευτικό ίδρυμα και όχι σε φυλακή. Αν είναι κρατούμενος, τότε πρέπει να έχει το δικαίωμα να έχει το γιατρό της επιλογής του για να διαπιστώσει την πνευματική ικανότητά του. Οι γιατροί εξάλλου καλούνται να βοηθήσουν στην εκτέλεση θανατοποινιτών με φαρμακευτικά μέσα. Είναι προφανής η αντίθεση μιας τέτοιας πράξης προς το κύριο έργο του γιατρού, που είναι να σώζει, όχι να τερματίζει τη ζωή.

Τελικά, για τους γιατρούς, ας θυμόμαστε τον όρκο του Ιπποκράτη: «…Διαιτήμασί τε χρήσομαι ἐπ' ὠφελείῃ καμνόντων κατὰ δύναμιν καὶ κρίσιν ἐμὴν, ἐπὶ δηλήσει δὲ καὶ ἀδικίῃ εἴρξειν…Οὐ δώσω δὲ οὐδὲ φάρμακον οὐδενὶ αἰτηθεὶς θανάσιμον, οὐδὲ ὑφηγήσομαι ξυμβουλίην τοιήνδε… Ἁγνῶς δὲ καὶ ὁσίως διατηρήσω βίον τὸν ἐμὸν καὶ τέχνην τὴν ἐμήν». Για να βοηθήσω λοιπόν τους ασθενείς, αλλά ποτέ για να βλάψω ή να αδικήσω. Ούτε θα δώσω φάρμακο θανατηφόρο σε κανένα που θα μου το ζητήσει, ούτε θα κάνω τέτοια υπόδειξη. Θα διατηρώ αγνή και άσπιλη τη ζωή και την τέχνη μου.