Λόγος, Συμφέρον και Φιλότιμο

Πώς μεταφράζονται σε άλλες γλώσσες οι λέξεις του τίτλου; Μην ψάχνετε άδικα στα λεξικά. Δεν υπάρχουν οι αντίστοιχες έννοιες στους άλλους λαούς. Χαρακτηρίζουν αποκλειστικά εμάς τους Έλληνες. Το κακό είναι ότι μπορεί να τις μεταφράζουν όπως-όπως. Και υπάρχει ο κίνδυνος να επανεισαχθούν αλλοιωμένες, αγνώριστες. Όπως, όταν πηγαίνουμε σινεμά στο Οντεόν, δεν συνειδητοποιούμε πως πάμε κινηματογράφο στο Ωδείον. Ή, δεν αναγνωρίζομε πως το κιλό είναι χιλιόγραμμο, που μετανάστευσε ως kilogram, κουρεύτηκε σε kilo και επανέκαμψε ως κιλό. Σαν το λάδι που μπορεί να το εξάγουμε χύμα και να το επανεισάγουμε συσκευασμένο πολύ ακριβότερα. Για τα τελευταία παραδείγματα δεν πειράζει πολύ. Για τις λέξεις του τίτλου όμως πειράζει, ίσως και πολύ.

Το φιλότιμο, η αγάπη της τιμής, δεν έχει αντίστοιχη λέξη σε καμιά ξένη γλώσσα. Είναι το ολοκληρωτικό δόσιμο χωρίς καμιά, μα καμιά, ιδιοτέλεια. Τέτοιο πράγμα δεν το έχουν οι ξένοι και γι΄ αυτό δεν έχουν την αντίστοιχη λέξη. Όταν μια χούφτα άνθρωποι τα έβαλαν με γίγαντες βαρβάρους όπως στο Μαραθώνα, στη Σαλαμίνα ή στα βουνά της Αλβανίας, κανένας δεν φανταζόταν πως θα νικήσουμε. Το κακό είναι πως το φιλότιμο έχει παροξυσμική παρουσία. Εμφανίζεται απότομα, όταν κανείς δεν το περιμένει, αποδίδει θαύματα, αλλά δεν διαρκεί. Μετά από λίγο ταλαντώνεται στο άλλο άκρο, στο συμφέρον.

Ούτε για το συμφέρον έχουν οι ξένοι αντίστοιχη λέξη. Τα λεξικά το αποδίδουν ως interest, αλλά interest σημαίνει ενδιαφέρον ή τόκος. Το Ελληνικό συμφέρον έχει την ιδιοτέλεια και για χάρη του είναι έτοιμος ο καθένας να κάνει τις μεγαλύτερες ατιμίες. Όλοι οι λαοί έχουν διαφθορά, αλλά εμείς είμαστε πρωταθλητές στο ευγενές αυτό άθλημα. Από συμφέρον.

Τόσο το συμφέρον όσο και το φιλότιμο αφορούν στο νοητό Εγώ. Κανένας δεν μπορεί να αντιληφθεί άμεσα αυτά τα συναισθήματα σε κάποιον άλλον. Το πολύ μπορεί να συλλάβει την αισθητή συμπεριφορά που δείχνει ο άλλος όταν οδηγείται από αυτά. Και είναι ακραίες καταστάσεις. Ευτυχώς όμως οι Έλληνες έχομε και κάτι ακόμη που δεν το έχουν οι άλλοι για να χαλιναγωγεί τα αφηνιασμένα αυτά άλογα. Όχι πάντα: Έχομε το Λόγο.

Είναι κι ο Λόγος άλλη μια λέξη που δεν θα βρείτε την ακριβή μετάφρασή της στα λεξικά. Είναι και ο Λόγος μια ιδιότητα του νοητού Εγώ. Και μάλιστα έχει περίπου παγκόσμια ισχύ. Κι όμως δεν τον έχουν οι ξένοι. Κι αυτό έχει τεράστια σημασία, διότι μεταφράσθηκε, και μάλιστα πολύ άσχημα, κι από κει και πέρα άρχισαν παρεξηγήσεις.

Υπάρχουν τρεις συναφείς έννοιες: Λόγος, γλώσσα και γραφή. Ο Λόγος είναι νοητός. Η γλώσσα και η γραφή είναι αισθητές. Η σύγχυση άρχισε από τους ξένους και μεταδόθηκε σ΄ εμάς. Γράφει λοιπόν ο Ιωάννης: «Ἐν ἀρχῇ ἦν ὁ Λόγος, καὶ ὁ Λόγος ἦν πρὸς τὸν Θεόν, καὶ Θεός ἦν ὁ Λόγος... Καὶ ὁ Λόγος σὰρξ ἐγένετο… Θεόν οὐδεὶς ἑώρακε πώποτε…Πνεῦμα ὁ Θεός.». Και αυτόν τον πνευματικό, το νοητό Λόγο που έγινε μεταφυσικά αισθητός με την ενσάρκωσή του στον Ιησού, τον μετέφρασαν οι (ημιβάρβαροι;) σε: verbum, parole, parola, word, Wort, слово κλπ. Όλοι αυτοί οι όροι όμως σημαίνουν τη λέξη ή την ομιλία∙ μα η λέξη και η ομιλία είναι αισθητές, όχι νοητές. Και η ουράνια πνευματικότητα του Ιωάννη του Θεολόγου μετέπεσε σε αγοραία αισθητότητα.

Και η σύγχυση συνεχίσθηκε ως εμάς και επεκτάθηκε. Ο νοητός λόγος γίνεται αισθητός κυρίως με τη γλώσσα και τη γραφή. Πάψαμε όμως να ξεχωρίζουμε τη γλώσσα από τη γραφή. Νέα καίρια σύγχυση. Μα η γλώσσα εκπέμπεται με το στόμα και γίνεται δεκτή με το αφτί. Η γραφή εκπέμπεται με το χέρι και γίνεται δεκτή με το μάτι. Κι όμως οι τρεις αυτές έννοιες συγχέονται. Η γλώσσα υπάρχει από τότε που εμφανίσθηκε ο άνθρωπος πάνω στη γη, αλλά η γραφή είναι πολύ νεότερη επινόηση. Αρχικά με τα ιδεογράμματα, σαν τα ιερογλυφικά της Αιγύπτου ή σαν τα σύγχρονα σύμβολα μαθηματικών, φυσικής, χημείας, μουσικής· σχετικά πρόσφατα, πιθανώς από τους Φοίνικες και τελειοποιήθηκε από τους Έλληνες, με την αλφαβητική γραφή. Στην τελευταία, κάθε σημείο συμβολίζει όχι μια έννοια αλλά ένα φώνημα, έναν ήχο χωρίς νόημα που παράγομε με την αναπνοή και τα όργανα του στόματός μας. Η ιδεογραφική γραφή συμβολίζει άμεσα το Λόγο, όπως η παντομίμα. Η αλφαβητική γραφή συμβολίζει τη γλώσσα κι έτσι, έμμεσα, το Λόγο. «Ο μόνος λόγος ύπαρξης της γραφής είναι να παραστήσει τη γλώσσα», λέει ο διάσημος Ελβετός γλωσσολόγος F. Saussure. Κι όμως τη σύγχυση βλέπομε να την κάνουν εξέχοντες άνθρωποι, πραγματικά σοφοί, από τους λίγους που διαθέτομε. Απόλυτη σοφία, βλέπεις, δεν υπάρχει. Ακόμη και οι πιο σοφοί έχουν τις προκαταλήψεις τους (έχω κι εγώ τις δικές μου, χωρίς να είμαι σοφός και χωρίς να τις γνωρίζω). Έτσι, μεγάλοι διανοητές διαμαρτύρονται ότι καταστράφηκε η γλώσσα επειδή εφαρμόσθηκε το μονοτονικό σύστημα. Μα, το μονοτονικό επηρέασε τη γραφή, όχι τη γλώσσα. Η γλώσσα επηρεάσθηκε από την καθιέρωση της δημοτικής, που ήταν αναγνώριση μιας πραγματικότητας: της πραγματικότητας ότι η Ελληνική γλώσσα είναι ένας ζωντανός οργανισμός και, επομένως, διαρκώς εξελίσσεται. Μόνον οι νεκρές γλώσσες, όσο σημαντικές και αν είναι, μένουν αναλλοίωτες, όπως τα Λατινικά.

Αν έχω κάτι εναντίον του μονοτονικού συστήματος είναι ότι ήταν άτολμο. Η στιγμή που καθιερώθηκε ήταν η κατάλληλη για να γίνει αποδεκτό ότι η γραφή είναι ο υπηρέτης της γλώσσας και όσο πιο πιστός της είναι τόσο το καλύτερο. Όπως ήταν στην αρχαιότητα. Τότε, όταν το «ποιέομεν» άρχισε να προφέρεται «ποιούμεν» γράφτηκε ακριβώς όπως προφερόταν: «ποιοῦμεν». Από τα Ελληνιστικά χρόνια κι έπειτα όμως, όταν το «αίμα» άρχισε να προφέρεται «έμα», δεν γράφτηκε «έμα». Αναστέλλοντας έτσι τη φυσιολογική εξέλιξη της γλώσσας, αλλά μόνον σε όσους ήξεραν γράμματα.

Πονούν αυτές οι σκέψεις. Πονούν, διότι η γλώσσα συνδέεται άμεσα, υπαρξιακά, με την ταυτότητά μας. Είμαστε τόσο δεμένοι συναισθηματικά με τη γραφή που μας κληροδότησαν οι Αλεξανδρινοί, που βρίσκομε χίλιες δικαιολογίες για να μείνουμε μακριά από τη γνήσια Ελληνική παράδοση. Είναι κάπως όπως οι Άγγλοι αντιστέκονται στο δεκαδικό σύστημα και επιμένουν σε ίντσες, πόδια, γιάρδες, λίμπρες, στόουνς, βαθμούς Fahrenheit κλπ, μολονότι το επίσημο κράτος τους έχει αποδεχθεί τη διεθνή επιταγή για το βολικό δεκαδικό σύστημα. Πονούν όμως οι σκέψεις για τη γλώσσα και τη γραφή. Θα πρέπει να γράψω ένα ή περισσότερα άρθρα πάνω στο θέμα.

Λόγος, συμφέρον και φιλότιμο: Μας χαρακτηρίζουν και μας πονούν.