Εγωισμός ή Αλτρουισμός

Από τις πρώτες τάξεις του σχολείου μάθαμε την ηθική του αλτρουισμού: της ανιδιοτελούς φροντίδας για το καλό των άλλων. Η αυτοθυσία, με πρότυπο εκείνο του Ιησού, είναι ουράνια αρετή. Κατά καιρούς, ωστόσο, αμφισβητήθηκε η αξία της. Τελευταία έχει κλονισθεί έντονα, ιδίως από τις θεωρίες της Ρωσοαμερικανίδας Άυν Ραντ. Η Ραντ, μια προικισμένη «σατανική φιγούρα της διανόησης» (Τσόμσκυ), τόνισε ότι αρετή είναι ο εγωισμός, αμαρτία ο αλτρουισμός. Η Ραντ υπήρξε μέντορας ανθρώπων με μεγάλη επιρροή, όπως ο Γκρήνσπαν, υπεύθυνος σύμβουλος διαδοχικών Αμερικανών προέδρων αρχίζοντας από το Νίξον, με συνέπειες στις πολιτικές του Ρήγκαν και της Θάτσερ (που αμφότεροι πέθαναν με άνοια), και τη διαμόρφωση του νεοφιλελευθερισμού που βιώνομε παγκόσμια σήμερα. Η Ραντ στήριξε τη θεωρία της στην αντικειμενική λατρεία της λογικής και στους βιολογικούς νόμους. Μπορείτε να φανταστείτε αλτρουισμό στη συμπεριφορά ενός λιονταριού, ενός σκύλου, ενός μικροβίου; Αν όχι, τότε να συγχαρούμε τη μικρή ομάδα των συνανθρώπων μας που δημιουργούν στον πλανήτη μας, δηλαδή την ομάδα των «εγωιστών» πλούσιων Αμερικανών επιχειρηματιών, έστω κι αν «μερικοί σ’ αυτή την ομάδα συγκαταλέγουν στα κατορθώματά τους την απόκτηση πλούτου μεγαλύτερου από το ΑΕΠ ολόκληρων χωρών» (Φ. Δραγούμης). Θα συζητήσω εδώ το θέμα κυρίως σε βιολογικό επίπεδο, όπως έκανε η Ραντ.

Η συμπεριφορά μας (και όλων των ζώων) είναι συνήθως αντίδραση σε εξωτερικά ερεθίσματα, τα αντανακλαστικά των ανώτερων ζώων. Η αντίδραση αυτή μπορεί να συνιστά είτε θετική είτε αρνητική ανάδραση, επιδρώντας στο ερέθισμα είτε για να το επιτείνει (ευχάριστο) είτε να το εξουδετερώσει (δυσάρεστο). Αυτή είναι η βάση του εγωισμού μας. Ενεργούμε κατευθυνόμενοι από την αποφυγή της οδύνης προς τον προσπορισμό ηδονής. Υπάρχουν όμως και συμπεριφορές χωρίς ανάδραση. Κλαίμε ή γελάμε, χωρίς να επιδρούμε στην αιτία του συναισθήματός μας. Ο σκύλος κουνάει την ουρά του και η γάτα γουργουρίζει όταν τα ζώα ευχαριστούνται ή ανατριχιάζουν και τρέμουν όταν δυσαρεστούνται, χωρίς να επηρεάζεται έτσι η αιτία που τα αναστατώνει. Κι ακόμη:

Συχνά οι ενέργειές μας καθορίζονται από μια αλυσίδα αντανακλαστικών. Ο ερεθισμός των χειλιών προκαλεί μυζητικές κινήσεις που εισάγουν μια μπουκιά στο στόμα· η παρουσία της συνεπάγεται μάσηση· ο μασημένος βλωμός ενεργοποιεί την κατάποση που τον φέρνει στο στομάχι· η είσοδός του εκεί προκαλεί έκκριση γαστρικού υγρού κλπ. Ανάλογη είναι μια αλληλουχία αντανακλαστικών που καταλήγουν στον οργασμό. Αυτές οι αλυσίδες ονομάζονται ένστικτα. Δύο είναι τα κυρίαρχα: Αυτοσυντήρηση και αναπαραγωγή. Γεννιόνται βέβαια μεταφυσικά ερωτήματα. Τρώμε επειδή πεινάμε ή για να επιβιώσουμε; Κάνομε έρωτα επειδή αισθανόμαστε την ανάγκη για ηδονή ή για να κάνουμε παιδιά; Και αν ισχύει η σκοπιμότητα, ποιος φύτεψε μέσα μας τέτοιους σκοπούς; Αλλά με μεταφυσικά ερωτήματα που περιλαμβάνουν το «ποιος;» η επιστήμη δεν ασχολείται. Απλά μελετά τις αλυσίδες.

Η ουσία είναι ότι εγωιστική είναι η συμπεριφορά του ζωικού κόσμου που αποσκοπεί στην αυτοσυντήρηση του ατόμου. Ωστόσο, το κλάμα, το γέλιο ή άλλες παραπλήσιες φυσιολογικές εκδηλώσεις δεν ωφελούν το άτομο. Μεταφέρουν συναισθήματα σε άλλα ζώα του ίδιου είδους, τα οποία τότε αντιδρούν σαν να είχαν δεχθεί αυτά το ερέθισμα που προκάλεσε εκδηλώσεις ευχαρίστησης η δυσαρέσκειας. Κι αυτή η μεταφορά συναισθηματικής πληροφορίας γίνεται ταχύτερα από τη γνωστική μετάδοσή της και επομένως είναι πιο αποτελεσματική, αν και όχι εξίσου ειδική. Ένα πουλάκι βγάζει άγρια κραυγή όταν αντιληφθεί την παρουσία γερακιού. Τα άλλα πουλάκια κρύβονται, αλλά εκείνο, με την κραυγή του, ζημιώνεται υποδηλώνοντας τη θέση του στο γεράκι. Όσο για το ένστικτο της αναπαραγωγής, εκεί βρίσκεται η κατεξοχήν αλτρουιστική συμπεριφορά. Η μητέρα των θερμόαιμων σαρκοβόρων ζώων, πεινασμένη από την περιπέτεια της κύησης, όχι μόνο δεν τρώει τα μικρά που γέννησε, αλλά και τα προστατεύει με κίνδυνο της ζωής της από τα αρσενικά της αγέλης και άλλους θηρευτές.

Τα αντανακλαστικά του θηλασμού και του έρωτα είναι αμοιβαία, έτσι που αποτελούν τα πρότυπα για να δημιουργηθεί το συναίσθημα της ειδικής αγάπης, της στοργής και του έρωτα αντίστοιχα. Τα τυχαία ερεθίσματα που συνδέονται χρονικά με αυτά τα αντανακλαστικά, εικόνα, οσμή, άκουσμα φωνής, αφή, της μητέρας ή του(ης) ερωτικού(ής) συντρόφου, αρκούν για να διεγείρουν συναισθήματα αγάπης, ακόμη και χωρίς να συνδέονται με παρόντα θηλασμό ή ερωτική πράξη. Αυτά ισχύουν όχι μόνο για τους ανθρώπους, αλλά και για τα λιοντάρια και τα σκυλιά. Και μπορεί να επεκτείνονται πέρα από τα όρια ζώων του ίδιου είδους, όπως η αμοιβαία αγάπη ενός σκύλου με τον κύριό του. Και για να πάμε σε ένα ακόμη πιο ακραίο παράδειγμα, ένα μικρόβιο πολλαπλασιάζεται με ένα μοναδικό τρόπο: διαιρείται στα δύο. Η αναπαραγωγή μικροβίων, πρωτοζώων και ιών γίνεται με διαίρεσή τους, που σημαίνει ότι πεθαίνει ο μητρικός οργανισμός για να γεννηθούν οι θυγατρικοί. Αυτή είναι η απόλυτη φυσική θυσία του εγωισμού για χάρη του αλτρουισμού.

Θα μπορούσε να αντιτείνει κάποιος ότι οι αλτρουιστικές πράξεις, σαν τις βιολογικές που αναφέραμε, προσπορίζουν ευχαρίστηση στον δότη τους κι επομένως είναι και αυτές εγωιστικές. Η ευχαρίστηση που προκαλεί στο δότη η ευεργεσία του στον άλλον είναι εκείνη που τον παρακινεί να ευεργετήσει. Η ελεημοσύνη στο φτωχό δίνει στον ελεήμονα το ευχάριστο εγωιστικό αίσθημα της υπεροχής. Ωστόσο, η μητέρα υπερασπίζεται το παιδί της με κίνδυνο της ζωής της. Ο σκύλος θα υπερασπισθεί με κίνδυνο της ζωής του τον κύριό του όταν αυτός απειλείται. Η χαρά που γεννιέται από την αυτοθυσία έπεται, δεν προηγείται. Δεν προσφέρω θυσία τον εαυτό μου βοηθώντας τους άλλους για να χαρώ. Το ότι χαίρομαι αν πετύχω, είναι το αποτέλεσμα, όχι η αιτία της αυτοθυσίας μου. Δεν υπάρχει, ωστόσο, αμφιβολία, ότι η εγωιστική και η αλτρουιστική στάση συνυπάρχουν στη δομή της συμπεριφοράς μας και όχι σπάνια βρίσκονται σε σύγκρουση.

Ο Μαρξισμός απέβλεπε τελικά σε ελαχιστοποίηση του κράτους. Και ο νεοφιλελευθερισμός σε ελαχιστοποίησή του αποβλέπει, μόνο όσο χρειάζεται για την προστασία της ιδιωτικής περιουσίας. Η αλτρουιστική μέριμνα για την παιδεία, την υγεία, την ισότητα, τη δικαιοσύνη, την επιβίωση των αδυνάμων αποτελεί «αμαρτία» του κράτους, διότι εμποδίζει την «ελεύθερη» ανάπτυξη της οικονομίας. Ο Κεϋνσιανισμός, έσωσε τον κόσμο από την οικονομική κατάρρευση του μεσοπολέμου· ο νεοφιλελεύθερος «Ραντισμός» επικρατεί σήμερα σε όλο τον κόσμο, αποδεικνύοντας εκ των πραγμάτων την ορθότητά του και σώζοντας τον εαυτό του. Ίσως τα κοινωνικά φαινόμενα θα έπρεπε να μελετώνται επιστημονικά πρώτιστα ως αλυσίδες κοινωνικών αντανακλαστικών μάλλον παρά ως παράγωγα αιτίας και σκοπιμότητας της κοινωνίας. Όπως μελετά η βιολογική επιστήμη τα ένστικτα.