Νοοτροπία

Μια κοινωνία έχει συλλογική συμπεριφορά. Εκτός από το άθροισμα όσων κάνει ο καθένας μόνος του, υπάρχει και ιδιαίτερη συμπεριφορά της κοινωνίας, που δεν αποκλείεται να μη συμβαδίζει με εκείνη των μελών της. Τα ξαναλέγαμε. Οι κοινωνίες διαμορφώνονται από τα μέλη τους, αλλά και αυτά διαμορφώνονται από τις επιταγές της κοινωνίας. Είναι ένα είδος φαύλου κύκλου που δομεί τα χαρακτηριστικά των λαών. Βέβαια, αυτός ο φαύλος κύκλος δεν είναι ερμητικά κλειστός. Επηρεάζεται από εξωγενείς παράγοντες, όπως είναι η γεωγραφία του τόπου, η ιστορία του, οι παγκόσμιοι κανόνες, πολιτικοοικονομικοί και επιστημονικοί νόμοι, αλλά και τα τρέχοντα προβλήματα που διαρκώς ανακύπτουν. Θα ασχοληθώ με το «φαύλο κύκλο» που καθορίζει το χαρακτήρα της κοινωνίας.

Η ζωή εξελίσσεται. Οι βιολογικές ανάγκες από τη μια και οι διανοητικές (εγκεφαλική λειτουργία) και ανατομικές (κυρίως δύο χέρια) ικανότητες του ανθρώπου επιταχύνουν διαρκώς τις αλλαγές αυτές. Πριν από τον άνθρωπο οι μεταβολές γίνονταν βραδέως από πολλά εκατομμύρια χρόνια, με τους νόμους που διέπουν την εξέλιξη των ειδών. Οι σύγχρονες «πολιτισμένες» κοινωνίες, εδώ και λίγες χιλιάδες χρόνια, έχουν μάθει όχι μόνο να παράγουν τα αναγκαία (αντί να τα συλλέγουν έτοιμη στη φύση, όπως όλα τα άλλα ζώα), αλλά και να τα επεξεργάζονται. Η διαδικασία απαιτεί συμπληρωματική δομή της κοινωνίας, έτσι που τα μέλη της να κάνουν το καθένα κάτι διαφορετικό, αλλά όλα μαζί να εξυπηρετούν κοινό σκοπό.

Η κοινωνία εμφανίζει ομαδικές συμπεριφορές. Για παράδειγμα, ολόκληρος ο λαός εργάζεται έξι μέρες και ποιεί πάντα τα έργα του τη δε έβδομη ημέρα αναπαύεται. Κι αυτή η ταλάντωση στην εργατικότητα συνεχίζεται εδώ και χιλιάδες χρόνια. Η ταλάντωση ανακυκλώνεται σταθερά, αλλά και ανταποκρίνεται σε εξωτερικά ερεθίσματα. Η παραγωγή γνώσης από τις φυσικές επιστήμες αντισταθμίζει διαρκώς τους περιορισμούς που επιβάλλουν οι φυσικοί νόμοι, αλλά αναγκάζει σε εξειδίκευση, που, με τη σειρά της, επιβάλλει στη συμπεριφορά των μελών της κοινωνίας περιορισμούς, που τους μελετούν για να τους αντισταθμίσουν οι κοινωνικές επιστήμες. Κάπως έτσι εξελίσσονται οι κοινωνίες και δημιουργείται η Ιστορία.

Σ’ αυτή την πρόοδο υπάρχουν δύο ειδών εμπόδια, που θυμίζουν την τριβή και την αδράνεια της Φυσικής. Η τριβή, υπενθυμίζεται, είναι μια δύναμη που αντιτίθεται σε κάθε κίνηση, μετατρέποντας την κινητική ενέργεια σε «άχρηστη» θερμική. Η αδράνεια αντιτίθεται όχι στην ταχύτητα της κίνησης, αλλά στη μεταβολή της, στην επιτάχυνση ή επιβράδυνση, χωρίς να καταναλώνει ενέργεια.

Στην κοινωνία, η τριβή αποτελεί τις φυσικές δυσκολίες που υπάρχουν για να γίνει οτιδήποτε. Είναι οι φυσικές καταστροφές, πλημμύρες, ξηρασίες, σεισμοί, επιδημίες κλπ. Είναι επίσης ανθρώπινες ενέργειες, γραφειοκρατία, αντιπαραθέσεις, πόλεμοι με άλλες κοινωνίες, αναστατώσεις, εσωτερικές, εμφύλιοι πόλεμοι, επαναστάσεις, δικτατορίες κλπ. Η αδράνεια είναι οι συνήθειες, τα ιδιαίτερα «εξαρτημένα αντανακλαστικά» που έχει αποκτήσει κάθε κοινωνία. Όλος ο κόσμος έχει συνηθίσει να κάνει τους λογαριασμούς του με βάση τον «άβακα» των δέκα δακτύλων των χεριών του. Έτσι έχει επικρατήσει σήμερα στις επιστήμες, εμπόριο, βιομηχανία, στα πάντα, το δεκαδικό σύστημα. Να όμως που οι Αγγλοσάξονες έχουν συνηθίσει σε άλλες μονάδες. Σε πόδια, γιάρδες (οργιές), λίθους (στόουνς), βαθμούς Φαρενάιτ κλπ. Και δεν μπορούν να αλλάξουν συνήθειες, μολονότι το επίσημο κράτος τους έχει υιοθετήσει το βολικό δεκαδικό σύστημα. Πνευματική αδράνεια!

Τελικά, οι συνήθειες αλλάζουν και η πνευματική αδράνεια υπερνικιέται. Πριν από 2 δεκαετίες που μετακόμισα από Αθήνα Γιάννενα, μου έκανε εντύπωση πως ενώ στους Αθηναϊκούς δρόμους το συνεχές κορνάρισμα ήταν εκκωφαντικό, στα Γιάννενα ήταν η εξαίρεση. Το απέδωσα σε διαφορετική νοοτροπία, αλλά και στο ότι το μποτιλιάρισμα ήταν ο κανόνας στην Αθήνα, ενώ στα Γιάννενα εξαίρεση. Να όμως που σήμερα η κόρνα είναι σπάνια και στην Αθήνα. Οι Αθηναίοι οδηγοί ξεσυνήθισαν να κορνάρουν μόλις ανάψει το πράσινο. Κι ακόμη, πριν από 2 δεκαετίες οι μηχανόβιοι κυκλοφορούσαν χωρίς κράνος, ενώ σήμερα η πλειονότητα τους το χρησιμοποιεί. Άλλαξαν νοοτροπία. Πώς έγινε το θαύμα;

Όχι αυτόματα βέβαια. Π.χ. το κράνος αυξάνει την ασφάλεια του οδηγού στο δίκυκλο. Αυτό δεν αρκεί για να ξεπερασθεί η αδράνεια. Όπως το κάπνισμα «βλάπτει σοβαρά την υγεία», αλλά αυτό αφορά τους άλλους, όχι εμένα. Όμως έπεσαν για ένα διάστημα αυστηρή επιτήρηση από την τροχαία και πρόστιμα. Ούτε αυτό αρκεί. Ο οδηγός είναι «μάγκας», δεν τον φοβίζουν ούτε ο θάνατος ούτε οι ποινές. Το κράτος μοίρασε στην αρχή δωρεάν κράνη. Ε, τώρα πια, όποιος δεν φοράει κράνος δεν είναι μάγκας, αλλά η άλλη λέξη που αρχίζει κι αυτή από μα….. Οι περισσότεροι γύρω πια προστατεύουν την κεφαλή τους, γιατί αυτός να είναι η εξαίρεση; Κάπως έτσι αποκτάται η κοινωνική «νοοτροπία». Συνδέεται με μια στάση που λογικά είναι προς το συμφέρον του ατόμου. Η πολιτεία τη διαφημίζει, ασκεί πίεση και διευκολύνει την εφαρμογή της. Και η επικράτησή της στους περισσοτέρους επιβάλλεται στο σύνολο. Αν στην εθνική οδό δεν θες να τρέχεις, πρέπει να βρίσκεσαι στη δεξιά λωρίδα. Αν αυτή η λωρίδα είναι γεμάτη λακκούβες και έργα-μπαλώματα, τιμωρείσαι αυτόματα για την πειθαρχία σου. Ποιος θα συνηθίσει στη σωστή τροχαία κουλτούρα; Έτσι εξηγείται πώς οι Έλληνες, μετά από λίγα χρόνια στην ξενιτιά μαθαίνουν να συμπεριφέρονται όπως οι ξένοι, ενώ ξένοι που μένουν μόνιμα στην Ελλάδα συνηθίζουν στον Ελληνικό «ωχαδελφισμό». Και να που το βάρος της ευθύνης για τη γενική «νοοτροπία» μετατίθεται από τον πολίτη στην εξουσία.

Ένα χόμπι του Έλληνα ήταν πάντοτε η φοροδιαφυγή. Ο Νέστορας αντιμετώπισε το πρόβλημα, όταν οι βοσκοί του δεν πρόσφεραν τον αρμόζοντα τόκο από τα γίδια τους, για να μπορεί ο βασιλιάς τους να τους προστατεύει από τους ληστές. Πώς αντιμετωπίζεται; Πρώτο είναι η γνώση του προβλήματος. Ο δυσάρεστος περιορισμός ωφελεί. Όταν ο παραβάτης βλέπει να γίνονται οι φόροι του παιδεία, υγεία, δρόμοι, δικαιοσύνη, πρόνοια, επενδύσεις που παράγουν ωφέλιμα έργα για όλους και προσφέρουν δουλειά σε μεγάλο πλήθος τείνει να πειθαρχεί. Δεύτερο είναι η καταστολή. Όταν ξέρει πως θα αποκαλυφθεί και θα αντιμετωπίσει κοινωνική αποδοκιμασία, μπορεί και να μη χρειάζεται ποινή. Τρίτο, πρέπει να διευκολύνεται να πληρώνει του φόρους του. Όταν ισχύουν αυτά, ο φοροφυγάς δεν θαυμάζεται για τα πλούτη και τη «μαγκιά» του, αλλά γίνεται κατάπτυστος στην κοινωνία – και ποιος αντέχει να είναι κοινωνικά κατάπτυστος! Μόνη της η ποινή, χωρίς όλα αυτά, μπορεί να έχει τα αντίθετα αποτελέσματα. Ο παραβάτης, αν δεν βλέπει όφελος από την πειθαρχικότητά του, κι αν μπορεί να διαφεύγει, θα δωροδοκήσει υπαλλήλους και «αδιάφθορους» επιθεωρητές μεγεθύνοντας τη διαφθορά.