ALEXIS CARREL

Πριν από 5 χρόνια άρχισα να γράφω άρθρα για την Κοινή Γνώμη. Οι επέτειοι αποτελούν ευκαιρία για να βλέπω πώς εξελίσσεται η σκέψη μου. Στα 18 μου διάβασα ένα βιβλίο, "Ο Άνθρωπος αυτός ο Άγνωστος" του A.Carrel. Είχε κάνει πάταγο διεθνώς όταν δημοσιεύθηκε (1935). Το ξαναδιάβασα πρόσφατα.

Ο Carrel υπήρξε σημαντικός ερευνητής, πρωτοπόρος στην καλλιέργεια ιστών έξω από το σώμα, επινόησε τρόπους να συρράπτονται τα αγγεία και γενικά πρόσφερε πολλά στη βιολογία και στην ιατρική. Παράλληλα υπήρξε ένας αμφιλεγόμενος διανοητής. Συνδυάζοντας ένα σπάνιο εύρος γνώσεων, φυσικής, χημείας, βιολογίας, ανατομικής, φυσιολογίας, ιατρικής, ψυχολογίας, κοινωνιολογίας, ανέλυσε τη σύγχρονη (της εποχής του) τεχνολογική κοινωνία και έδειξε πώς αλλοτρίωσε τον άνθρωπο και τον έκανε ένα γρανάζι της, απανθρωπίζοντάς τον. Θυμάμαι είχα ενθουσιασθεί στα νειάτα μου διαβάζοντας το βιβλίο του και τώρα βλέπω πόσο επηρεάσθηκε ο τρόπος της σκέψης μου από τον δικό του, αλλά και σε πόσο διαμετρικά αντίθετα συμπεράσματα από τα δικά του έχω φθάσει, υιοθετώντας το δικό του τρόπο σκέψης, συναγωγή συμπερασμάτων στη βάση ενός όσο γίνεται πιο ευρέος γνωστικού φάσματος. Καταλήγει πως υπάρχει ανάγκη να αναβαθμισθεί ο Άνθρωπος. Προτείνει επομένως από τη μια εξουδετέρωση των "κατώτερων" ανθρώπων, προτείνοντας μάλιστα θανάτωση των τρελών και των εγκληματιών "ανθρωπιστικά", με αέριο, και από την άλλη επισημαίνοντας από νωρίς παιδιά με πνευματική ανωτερότητα κι έπειτα προσφέροντάς τους κατάλληλη εκπαίδευση, αλλά και μεθόδους ευγονισμού, π.χ. με προγαμιαία εξέταση όχι μόνο στα σωματικά χαρακτηριστικά, αλλά και στα πνευματικά. Έβλεπε καθαρά ότι η συμπεριφορά των ανθρώπων είναι ένα μείγμα κληρονομικών και περιβαλλοντικών παραγόντων, επομένως απαιτούνται και ευγονική επιλογή και κατάλληλη παιδεία.

Οι παραπάνω απόψεις του θεωρήθηκαν πρόδρομοι του ναζισμού. Ο ίδιος συνεργάσθηκε με την κατοχική κυβέρνηση του Πεταίν και θα δικαζόταν μετά τον πόλεμο, αλλά πρόλαβε και πέθανε. Και εγώ αναρωτιέμαι, πώς είναι δυνατό ένας παρόμοιος τρόπος σκέψης να οδηγεί σε τόσο αντίθετα συμπεράσματα;

Διαβάζοντάς τον πιο κριτικά τώρα, είδα τις προκαταλήψεις που διέπουν τη διανόησή του. Από το κείμενό του φαίνεται πως θεωρεί αυταπόδεικτα δεδομένη την πνευματική υπεροχή του άνδρα συγκριτικά με της γυναίκας, και της λευκής φυλής συγκριτικά με όλων των εγχρώμων. Παράλληλα, πιστεύει σε δυσεξήγητα, αλλά, κατ΄ αυτόν, πραγματικά, φαινόμενα, τηλεπάθεια κλπ. Μην ξεχνάμε βέβαια την περιρρέουσα τότε ατμόσφαιρα των δικτατοριών στην Ευρώπη (εκφράζει έμμεσα το θαυμασμό του στο Μουσολίνι), αλλά και τη διάδοση τότε των "πνευματιστικών" συνεδριών. Ο ιδιοφυής "μάγος" Χουντίνι είχε έλθει σε οξεία σύγκρουση με τον Κόναν Ντόυλ, που είχε δημιουργήσει το πρότυπο του αστυνομικού μυθιστορήματος με τη χρήση της σιδερένιας λογικής του ήρωά του, του Σέρλοκ Χολμς. Ο Κόναν Ντόυλ πίστευε στις "πνευματιστικές" συγκεντρώσεις και ο επαγγελματίας μεγαλοαπατεώνας Χουντίνι είχε αποκαλύψει τις απάτες που γίνονταν σ΄ αυτές. Ο Carrel λοιπόν με την επιστημονικά ισχυρή θέση του, σωστά (κατά την κρίση μου) είχε αναλύσει τον απανθρωπισμό που επιφέρει η σύγχρονη κοινωνία, αλλά δεν είχε συνειδητοποιήσει τις προκαταλήψεις που αυτή η κοινωνία δημιουργούσε στον ίδιο, ωθώντας τον να υιοθετήσει πρακτικές που εξελίχθηκαν με (ψευδο)επιστημονική ισχύ στην απάνθρωπη θεωρία του ναζισμού.

Και προχωρώ τώρα στην αυτοκριτική μου. Όπως ο Carrel με τη σιδερένια επιστημονική λογική του κατέληξε σε απαράδεκτα (για τη σημερινή αντίληψη) συμπεράσματα, έτσι και πολύ παλιότερα ο Αριστοτέλης, με την ανώτατη επιστημονική σκέψη του, αποδέχθηκε σα δεδομένα ("φύσει"), την υπεροχή του άνδρα πάνω στη γυναίκα, του Έλληνα πάνω στους βαρβάρους, αλλά και του δεσπότη πάνω στο δούλο, που τον θεωρεί "φύσει" δούλο. Όπως εκείνοι, έτσι κι εγώ έχω τις δικές μου προκαταλήψεις, που, όπως εκείνοι, τις αγνοώ. Το ίδιο, υποθέτω, και όλοι οι επιστήμονες (και όλοι οι άνθρωποι), έχουν τις προκαταλήψεις τους που τις αγνοούν, ακόμη και όταν άλλοι τις αντιλαμβάνονται και τους τις υποδεικνύουν στη βάση επιστημονικών δεδομένων.

Η επιστήμη έχει τη δική της αυθυπαρξία και αυταξία. Ήδη από την εποχή του Πλάτωνος, με τον Descarte και τον Kant στους νεώτερους χρόνους, αποθεώθηκε η υπεροχή του Λόγου, της Γνώσης, της Επιστήμης σε κοινωνικό επίπεδο, πάνω στα άλλα στοιχεία της ανθρώπινης "ψυχής" , του νοητού Εγώ μας, του συναισθηματικού (θυμοειδούς) και του βουλητικού (επιθυμητικού). Και τώρα αρχίζει το πρόβλημα. Διότι, ύπουλα, χωρίς επίγνωση, υπεισέρχεται και η προκατάληψη στη λήψη αποφάσεων. Η προκατάληψη και η πίστη σε κάποια αυθεντία γεννιόνται με την παιδεία που αναπτύσσεται έμμεσα μέσα μας σε πολύ εύπλαστη παιδική ηλικία. Δεν επιδέχεται λογική κριτική, αντίθετα επινοεί ευλογοφανείς τρόπους για να στηριχθεί και ενισχύεται με ένα δραστικό τρόπο: πείθονται και άλλοι για την πίστη τους. Οι προκαταλήψεις ανθίστανται, όταν κινδυνεύουν να καταργηθούν, ερχόμενες σε καταφανή σύγκρουση με την πραγματικότητα και ωθούν τους ανθρώπους στο να πείσουν τους άλλους για την ορθότητά τους. Η πίστη έτσι μπορεί να οδηγήσει σε μεγαλειώδεις πράξεις ενάντια σε υψηλές πιθανότητες αποτυχίας, αλλά και, όχι σπάνια, σε βίαιες αποτρόπαιες πράξεις. Οι σταυροφορίες και οι σημερινοί τζιχαντιστές είναι παραδείγματα. Η καθαρότητα της φυλής στο ναζισμό ήταν ανάλογο παράδειγμα και πολιτικο-οικονομικές παρατάξεις, όπως ο ακραίος καπιταλισμός και ο ακραίος κομμουνισμός δεν ορρωδούν μπροστά σε οτιδήποτε προκειμένου να πείσουν για την ορθότητά τους. Τα επιστημονικά δεδομένα που στηρίζουν τέτοιες δοξασίες, ακόμη και αν είναι σωστά, είναι επιλεγμένα για να τις στηρίζουν. Στην περίοδο του ναζισμού, οποιαδήποτε έρευνα αναδείκνυε τη σημασία του περιβάλλοντος στην εξέλιξη ήταν απαγορευμένη, ενώ το ίδιο ίσχυε για την έρευνα που υποστήριζε τη σημασία της κληρονομικότητας στην επικράτεια του κομμουνισμού.

Η επιστημονική σκέψη, έχει την αυταξία της, αλλά, αντίθετα από την Πλατωνική θέση, δεν είναι ανώτερη από τις λοιπές εκδηλώσεις της "ψυχής". Ο Αρεοπαγίτης, ο Πρύτανης, ο Αρχιεπίσκοπος, ο Στρατηγός, δεν είναι ανώτεροι από τους άλλους ανθρώπους, παρά μόνον στην ειδικότητά του ο καθένας. Μόνο η ολοκληρωμένη αρμονική ανάπτυξή της προσωπικότητας, του γνωστικού, θυμοειδούς, επιθυμητικού στοιχείου της μπορεί να οδηγήσει σε ευδαίμονες καταστάσεις, σε προσωπικό και κοινωνικό επίπεδο. Και γνωρίζομε σήμερα πως το σύμπλεγμα συναισθήματος με βούληση, μπορεί να πειθαρχεί στη γνώση, αλλά και ταλαντώνεται ανεξάρτητα από τη γνώση. Πεινάμε και θα φάμε, διψάμε και θα πιούμε, επιθυμούμε τον έρωτα και θα φθάσουμε στον οργασμό, οτιδήποτε κι αν κάνει η γνώση. Η αντίθεσή της γνώσης στον αυτοματισμό των εξωλογικών στοιχείων μάς οδηγεί στη Φροϋδική νεύρωση. Προπάντων, αυτή η ταλάντωση των εξωλογικών μας στοιχείων διαμορφώνει ερήμην της συνείδησής μας προκαταλήψεις και πίστεις, που, μιμούμενες τις γνώσεις, μας καθοδηγούν.