ΟΙ ΦΙΛΕΣ ΜΑΣ ΤΡΙΒΗ, ΑΔΡΑΝΕΙΑ, ΕΛΑΣΤΙΚΟΤΗΤΑ

Τρεις είναι οι φυσικές δυνάμεις που αντιστέκονται στη βούλησή μας: Τριβή, αδράνεια και ελαστικότητα. Η τριβή αντιστέκεται σε κάθε κίνησή μας. Καταβροχθίζει την ενέργειά μας και τη μετατρέπει σε θερμότητα, δηλαδή σε αταξία, που χάνεται στο Σύμπαν. Η αδράνεια αντιστέκεται σε κάθε μεταβολή. Αν είμαστε ακίνητοι, δυσκολεύει το ξεκίνημά μας· αν κινούμαστε, μας εμποδίζει να σταματήσουμε. Δεν καταναλώνει ενέργεια, αλλά μετατρέπει την κινητική σε δυναμική ενέργεια και αντίστροφα. Και οι δύο αυτές δυνάμεις στέκονται εμπόδιο στα θέλω μας. Κι όμως μας είναι απαραίτητες. Δεν θα μπορούσαμε να περπατήσουμε χωρίς τριβή. Θα ήταν σα να βαδίζαμε στην ολισθηρή επιφάνεια μιας παγωμένης πίστας και απείρως πιο ολισθηρή. Κι ούτε θα μπορούσαμε να ζούμε χωρίς αδράνεια, χωρίς να μονιμοποιούμε προσωρινά κάθε κατάστασή μας. Η ελαστικότητα είναι μια αποθήκη που ανέχεται ποσότητες χωρίς μεγάλες μεταβολές στην ποιότητα. Δε σπαταλά ενέργεια. Αμβλύνει τη δύναμη που καταβάλλομε, αλλά και εκείνη που επενεργεί πάνω μας. Ο συνδυασμός αδράνειας με ελαστικότητα καταλήγει στην αρμονική ταλάντωση, σαν του λίκνου, που προσφέρει ηρεμία, χάρη στην όσο γίνεται πιο απρόσκοπτη επανάληψη των ίδιων καταστάσεων. Ο συνδυασμός τριβής με ελαστικότητα καταλήγει στην ταλάντωση χάλασης που προσφέρει εναλλαγή χαλάρωσης-ηρεμίας, αλλά δέχεται, και ανταποκρίνεται σε, εξωτερικές δυνάμεις που μπορούν να την επισπεύδουν.

Σε μια κοινωνία η τριβή αντιστέκεται σε κάθε επιθυμίας μας. Στο "θέλω" μας αντιστέκεται με ένα "πρέπει", της κοινωνίας τη βούληση, που καταναλώνει τις ενέργειές μας. Εκδηλώσεις της είναι η Ηθική, το Δίκαιο, η Γραφειοκρατία. Από την άλλη, χωρίς το στήριγμα της Ηθικής, δεν θα μπορούσαμε να πορευόμαστε, θα ολισθαίναμε διαρκώς σα να βαδίζαμε σε παγωμένη πίστα.

Η αδράνεια στην κοινωνία ονομάζεται συντηρητισμός, παράδοση. Αντιστέκεται σε κάθε αλλαγή μας. Συνεχίζομε όπως πάμε. Δεν μπορούμε να σταματήσουμε εύκολα, έστω κι αν βαδίζουμε προς το γκρεμό. Κι αν η ζωή μας είναι ανυπόφορη, δεν μπορούμε εύκολα να επαναστατήσουμε για να την κάνουμε καλύτερη. Ο συντηρητισμός όμως δεν καταναλώνει ενέργεια. Την αποθηκεύει και τη χρησιμοποιεί παρακάτω. Όταν κάποτε πάρουμε την επιθυμητή πορεία, αντιστέκεται σε κάθε αλλαγή της.

Η κοινωνία όμως έχει και ανοχές, ελαστικότητα. Η βούληση της κοινωνίας, η ηθική της, αλλάζει διαρκώς, ανάλογα με τις κοινωνικές συνθήκες που διαρκώς μεταβάλλονται. Οι νόμοι όμως, γραπτοί συνήθως ή με οποιονδήποτε άλλο τρόπο έχοντας μονιμότητα, καθυστερούν να προσαρμοσθούν. Αυτό θα σήμαινε σύγκρουση, αν η κοινωνία δεν διέθετε ανοχές. Εφόσον οι συνθήκες διαρκώς και αναπόφευκτα αλλάζουν (Τὰ πάντα ρεῖ, Ηράκλειτος), ενώ το δίκαιο μένει σταθερό, οι ανοχές της κοινωνίας επιτρέπουν τη διατήρηση της ενότητας και ταυτότητάς της, ώσπου η αντίθεση νόμου και ηθικής να αθροισθεί σε μια κρίσιμη ποσότητα, οπότε συνεπάγεται ποιοτική μεταβολή. Και η διαδικασία θα επαναληφθεί, ταλαντώνεται. Τη μεταβολή της ποσότητας σε ποιότητα την επισήμανε πρώτος ο Αριστοτέλης και την ανέπτυξε παραπέρα ο Marx. Η ποιοτική αλλαγή γίνεται ανεξέλεγκτη αν αφεθεί στην τύχη της. Όπως είπαμε όμως, οι ταλαντώσεις χάλασης διεγείρονται πρόωρα από εξωγενείς επιδράσεις. Έτσι, μια προγραμματισμένη περιοδική πολιτική αλλαγή μπορεί να προλαβαίνει μια ανώμαλη κατάσταση, επανάσταση, δικτατορία κλπ. Τέτοια προγραμματισμένη αλλαγή είναι οι περιοδικές εκλογές για αλλαγή βουλής και κυβέρνησης στις σύγχρονες ολιγαρχίες/ρεπούμπλικες.

Η ενότητα και ταυτότητα μιας πολιτείας απαιτεί αφενός την ύπαρξη αρχόντων, που η βούλησή τους απαρτίζει το Δίκαιο και αφετέρου έναν ανώτερο νόμο που δεν αλλάζει εύκολα με κάθε προγραμματισμένη αλλαγή. Τέτοιος ανώτερος νόμος είναι το Σύνταγμα. Κάθε σύνταγμα προβλέπει αναθεώρηση κάποιων άρθρων του, με αντίστοιχη προβλεπόμενη γραφειοκρατία. Π.χ. για τέτοιες αναθεωρήσεις, απαιτούνται διαδικασίες διαδοχικών βουλών. Τα θεμελιώδη άρθρα του όμως δεν υπάρχει κανένας τρόπος να αναθεωρηθούν. Αυτό σημαίνει ότι αυτά τα άρθρα θα ισχύουν εσαεί. Εγώ όμως δεν ξέρω κανένα φαινόμενο στη φύση ή στην ιστορία που να μένει αναλλοίωτο εσαεί. Επομένως η μη πρόβλεψη τρόπου αναθεώρησης και αυτών των άρθρων προδιαγράφει αναπόφευκτα μελλοντική παράνομη βίαιη σύγκρουση μεταξύ Ηθικής και Δικαίου, δηλαδή επανάσταση, δικτατορία, πόλεμο κλπ.

Ποια θα ήταν όμως μια καλύτερη ρύθμιση της τριβής, της αδράνειας και της ελαστικότητας μιας κοινωνίας, ώστε να αποφευχθεί η βία που αναγκαστικά σημαίνει καταστροφές, διάλυσή της; Πρώτο είναι η όσο γίνεται μεγαλύτερη σύμπτωση μεταξύ Δικαίου και Ηθικής. Εφόσον για την ενότητα μιας πολιτείας με σκοπό την ευδαιμονία της είναι απαραίτητη η διαίρεση των πολιτών σε άρχοντες και αρχομένους, ο μόνος τρόπος είναι όλοι οι πολίτες να έχουν ίσες πιθανότητες να γίνονται εκ περιτροπής άρχοντες και αρχόμενοι. Ελευθερία είναι: Ἓν μὲν τὸ ἐν μέρει ἂρχειν καὶ ἂρχεσθαι…ἓν δὲ  τὸ  ζῆν  ὡς βούλεταἱ  τις (Αριστοτέλης). Η κατάλληλη μέθοδος είναι η κλήρωση, όπως γίνεται στη δημοκρατία. Υπενθυμίζω, "Λέγω δ΄ οἷον δοκεῖ δημοκρατικὸν μὲν εἶναι τὸ κληρωτὰς εἶναι τὰς ἀρχὰς, τὸ δ΄ αἱρετὰς ὀλιγαρχικὸν" (Αριστοτέλης). Οι άρχοντες στη δημοκρατία κληρώνονται, στην ολιγαρχία εκλέγονται. Δεύτερο είναι ότι ακόμη και τα θεμελιώδη άρθρα του Συντάγματος πρέπει να προβλέπεται πώς μπορούν να αλλάξουν. Και μόνο το γεγονός ότι ο πληθυσμός μιας πολιτείας ανανεώνεται διαρκώς, αφού άλλοι γεννιόνται και άλλοι πεθαίνουν, ενώ παράλληλα άλλοι έρχονται και άλλοι φεύγουν, σημαίνει ότι σε διάστημα μιας γενιάς (≈25 έτη σήμερα στην Ευρώπη ) υπάρχει ριζική αλλαγή στον πληθυσμό. Θα έλεγα ότι, στρογγυλά, η δυνατότητα αλλαγής και των θεμελιωδών άρθρων του Συντάγματός μας πρέπει να προβλέπεται κάθε 12-25 έτη. Το δικό μας σύνταγμά διατηρεί αναλλοίωτα τα θεμελιώδη άρθρα του εδώ και 45 χρόνια περίπου, Αναρωτιέμαι, μήπως η δεινή κατάσταση στην οποίαν έχει περιέλθει το κράτος μας έχει τη ρίζα της σ΄ αυτή την υπερσυντήρηση, δηλαδή αδράνεια, στο ότι το Σύνταγμά μας, κατάλληλο ενδεχομένως αμέσως μετά την πτώση μιας δικτατορίας και μιας βασιλείας, χρειάζεται πλέον ανανέωση; Εξάλλου, η σύμπτωση Δικαίου και Ηθικής απαιτεί, τουλάχιστον το Σύνταγμα, να έχει την άμεση συναίνεση ολόκληρου του λαού (δημοψήφισμα). Προφανώς πρέπει να έχει προηγηθεί μακρά ανοικτή συζήτηση στη βουλή, όπου ο περιορισμένος σχετικά αριθμός βουλευτών επιτρέπει τη διαβούλευση, διαλεκτική συζήτηση δηλαδή, βουλευτών μεταξύ τους και με επαΐοντες, εισηγητές διαφορετικών αλλαγών και αντιτιθέμενους σε αυτές.

Η διαρκής αλλαγή είναι ο φυσικός νόμος. Η ύπαρξη απαιτεί ταυτότητα, ενότητα και διάρκεια. Η ανθρώπινη ύπαρξη, αποβλέποντας στην ευδαιμονία, επιβάλλει συμβίωση σε πολιτείες. Η φύση, διαθέτοντας τριβή, αδράνεια και ελαστικότητα παρέχει τα πρότυπα για να εξασφαλίζεται η ταυτότητα και ενότητα της κοινωνίας, με διαρκείς ανανεώσεις, διαμέσου κατάλληλων ταλαντώσεων. "Πρέπει να αλλάξουμε για να μείνουμε αυτοί που είμαστε" αναφώναζε ο αριστοκράτης Burt Lancaster στο "Γατόπαρδο".